Islom diniga doir manba va adabiyotlar
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Qur’on tafsirlari.
Qur’oni karim islom diniga e’tiqod qi- luvchi boshqa xalqlar kabi Markaziy Osiyo musulmonlarining 106 MANBAShUNOSLIK ham asrlar davomida falsa fi y, axloqiy va huquqiy qarashlari- ning shakllanishida muhim manba bo‘lib keldi. Biroq undagi oyatlar hamda so‘zlarning mohiyatini tushunish o‘ta murak- kab bo‘lganligi sababli, VII–VIII asrlardayoq Qur’oni karimga tafsirlar (sharhlar) yozishga ehtiyoj tug‘ilgan va asta-sekin bu soha alohida yo‘nalishga aylangan. Islom tarqalgan ilk davrdan boshlab, Qur’oni karim va uning tafsiri bilan bog‘liq ilmlarga qiziqish xalifalikka bo‘ysun- gan boshqa joylar kabi, Markaziy Osiyoda ham paydo bo‘la bosh- ladi va bu yerdagi xalqlar ham qur’oniy ilmlarni o‘rganishdi. Xalqimizdan ko‘pgina mufassirlar – Qur’oni karimga tafsir (sharh) yozuvchi olimlar yetishib chiqdilar. Bizgacha yetib kelgan tafsirlar bilan tanishish jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Markaziy Osiyodagi mufassirlar to- monidan IX–XII asrlarda yozilgan tafsirlarning aksariyati arab tilida bo‘lgan, chunki o‘sha davrda ilmiy til arab tili bo‘lgan. Markaziy Osiyoda yozilgan ilk tafsir “Tafsiri Kabir” mualli fi ham aynan buyuk hadisshunos Muhammad ibn Ismoil al-Bu- xoriy (vafoti 870-y.) qalamiga mansubdir. Lekin afsuski, maz- kur tafsir bizgacha yetib kelmagan. Keyinchalik ham bu an’ana davom ettirilib, ko‘plab arabcha tafsirlar yozilgan. Jumladan, Imom Abu Mansur Muhammad ibn Mahmud al-Moturidiyning (870–944) “Ta’vilot al-Qur’on” (“Qur’on ta’villari”) asari ham Markaziy Osiyoda yozilgan dast- labki tafsirlardan hisoblanadi. Asar ustida tadqiqot olib borgan Sh.Ziyodovning fi kricha, Moturidiy hana fi y mazhabi olimlari ichida birinchilardan bo‘lib Qur’onga tafsir yozgan. Mazkur asar nafaqat Movarounnahr tafsir maktabiga, balki kalom mak- tabiga ham katta ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Moturidiy o‘z tafsirini uch manbaga, ya’ni Qur’on, hadis va avvalgi mufassirlarning fi krlariga asoslanib yozgan. Boshqa bir samarqandlik olim Abullays Nasr ibn Muham- mad ibn Ahmad ibn Ibrohim as-Samarqandiy (911–985) ham |