Kimyodan o’quv qo’llanma jizzax -2022

Qalay − oq va kulrang. Agar qalay xona haroratidan past temperaturada ushlab turilsa, ayniqsa manfiy temperaturada saqlansa, amorf tuzilishli, kulrang tusli qalayga aylanadi. Kulrang tusli qalay metallmaslik xossasini namoyon qiladi. Agar qalay xona haroratidan yuqori temperaturada ushlab turilsa, kristall tuzilishli, oq tusli qalayga aylanadi. Oq tusli qalay metallik xossasini namoyon qiladi.
Fosfor − qizil, oq, qora va binafsha fosforlarni hosil qiladi. Oq fosfor yorug'lik va harorat ta'sirida havosiz sharoitda 400⁰C gacha qizdirilganda kukunsimon qizil fosforga aylanadi. Qizil fosfor esa havosiz joyda oq fosforning bug'larini hosil qiladi. Bug'lar kondensatlanib oq fosforga aylanadi.


Suyuqlantirilgan oltingugurtni sovuq suvga solsak, dastlab plastik zanjirsimon, bir necha minutdan keyin esa tug’un rombik shaklni hosil qiladi.
Allotropik shakl o’zgarishga ega elementlar.

Moddа nomi.	Allotropiyasi.	Formulаsi.	Kristаll pаnjаrаsi.	Gibridlаnish turi vа shаkli.
Kislorod	Kislorod	O2	Molekulyar	sp^2 120^o burchаkli
	Ozon	O3	Molekulyar	sp^2 120^o burchаkli
Oltingugurt	Rombik oltingugurt (oktаedrik)	S8	Molekulyar	Rombik
	Prizmаtik (monoklinik)	S8	Molekulyar	Rombik
Selen	Qizil rаng metаllmаs modifikаsiyasi	Se	Atomli
	Qizil rаng metаllmаs modifikаsiyasi	Se	Atomli
	Kulrаng metаlsimon modifikаsiyasi	Se	Atomli
Tellur	Oq kristаll tellur (β-tellur)	Te	Metаll
	To’q-kulrаng kukun (α-tellur)	Te	Metаll
Poloniy	Kubsimon	Po	Metаll
	Rombаedrik	Po	Metаll
Uglerod	Olmos	C	Atomli	sp^3 Geksаgonаl
	Grаfit	C	Atomli	sp^2 120^o geksаgonаl
	Kаrbin	C	Atomli	sp chiziqli
	Fullerin	C		sp^2 ikosaedr
Kremniy	Kristаll kremniy	Si	Atomli	Oktаedrik
	Amorf kremniy	Si	Atomli
Qаlаy	Oq qаlаy (α-qаlаy)	Sn	Metаll	Tetrаgonаl
	Kulrаng (β-qаlаy)	Sn	Metаll	Kubik
Fosfor	Oq fosfor	P4	Molekulyar	sp^3 tetrаedrik
	Qizil fosfor	(P4) polemer	Atomli	sp^3
	Qorа fosfor	P	Atomli	sp^3
	(Och qizil fosfor)	P	Molekulyar	sp^3
	(Binаfshа fosfor)	P	Molekulyar	sp^3
Mishyak	Kulrаng mishyak (β-mishyak)	As	Molekulyar
	Qorа rаngli (α-mishyak)	As	Amorf moddа
	Sаriq tusli (γ-mishyak)	As	Molekulyar

Allotropiya hodisasining kelib chiqish sababi ikki xil:

• 
  Molekuladagi atomlar sonining turlicha bo’lishi: (O₂ va O₃)
  
• 
  Turli xil kristall panjaralar hosil qilishi: (olmos, grafit, karbin).
  

MODDANING AGREGAT HOLATLARI.
Biz oldingi darslarimizda havo, kislorod, azot, vodorod (gazsimon moddalar); suv, spirt, sulfat kislota (suyuq moddalar); uglerod, grafit, oltingugurt, temir, aluminiy (qattiq moddalar) haqida ba’zi ma’lumotlarni o‘rgandik.
Lekin ulaming qanday shaklda mavjudligi haqida alohida to‘xtalmadik. Gaz, suyuqlik, qattiq holatlar nima va ular qanday xususiyatlarga ega degan savollarga ushbu mavzuda javob beramiz.

• 
  Gaz aniq bir hajm va shaklga ega emas. U qanday idishga solinsa, o’sha idish hajmini egallaydi va shaklini oladi. Gazlarda molekula va atomlar orasidagi masofa suyuqlik va qattiq moddalardagiga nisbatan ancha katta bo’ladi.
  
• 
  Suyuqlik o‘z shakliga ega emas, u qanday idishga solinsa, o‘sha idish shaklini oladi. Suyuqlik aniq hajmiy o’lchamga ega bo‘ladi. Uni siqish amalda qiyin.
  
• 
  Qattiq modda gaz va suyuqlikdan farq qilib, mexanik mustahkamlikka, aniq hajm va shaklga ega.
  

Suyuq va qattiq moddalarda atom va molekulalar orasidagi masofa gazlardagiga nisbatan ancha yaqin bo‘ladi. Gaz, suyuq, qattiq - moddaning agregat holatlaridir.
Moddaning holati harorat va bosimga bog‘liq. Suv 100°C dan yuqorida gaz (bug‘) holatda, 0°C dan 100°C gacha suyuq, 0°C dan quyi haroratda qattiq (muz) holatda bo‘ladi.
Holatning o‘zgarishi, masalan, muzning suvga aylanishi fizik o‘zgarishga misol bo‘ladi. Bunda yangi modda hosil bo‘lmaydi, namuna tarkibida o‘zgarish kuzatilmaydi.
Gazlar kabi oquvchan, shaklni oson o‘zgartirish xususiyatiga hamda qattiq moddalar kabi shaklga, qiyin siqiluvchan xossaga ega bo‘lish bilan suyuqliklar gazlar va qattiq moddalarga nisbatan oraliq holatni egallaydi.
Odatda moddalarga harorat va bosim kabi omillar ta’sir qilganda gaz suyuq qattiq holat ketma-ketligi kuzatiladi.
Ammo ayrim moddalar oraliq holat - suyuq holatini egallamasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri gaz qattiq holat sxemasiga amal qiladi. Masalan, «quruq muz» - karbonat angidrid, yod, naftalin shunday xususiyatga ega.

• 
  Sublimatlanish - qattiq holatdan to‘g‘ridan to‘g‘ri gaz holatiga o‘tish hodisasidir.
  

Gaz holatidan to‘g‘ridan to‘g‘ri qattiq holatga o’tish depozitsiya deb ataladi.

Valentlik.
Valentlik deb – biror element atomi boshqa elementlar atomlarining aniq sonini biriktirib olish imkoniyatiga aytiladi.
Valentlik tushinchasini fanga birinchi bo’lib 1852-53 yillarda E.Franklend kiritgan. “Valentlik” so’zi “kuch” degan ma’noni anglatadi. Valentlik kimyoviy element atomi (ion) ga xos tushunchadir.
Valentlik – bir element atomining ayni molekula tarkibidagi boshqa element (yoki elementlar) atomi bilan hosil qilgan kimyoviy bog’lanishlar sonidir. Elementning valentligi kimyoviy bog’ hosil bo’lishida ishtirok etgan element atomi tashqi elektron qavatini to’ldirish uchun qabul qilib oladigan yoki beradigan elektronlar sonidir. Shu sababli, ko’pchilik hollarda elementning valentligi davriy jadvalda shu element joylashgan gruppa raqamiga qarab aniqlanadi. Shuni unutmaslik kerakki, molekula tarkibidagi barcha atomlarning valentliklari yig’indisi o’zaro teng bo’lishi, ya’ni molekula tarkibidagi har bir elementning valentligi to’yingan bo’lishi shart. Valentlikni valent elektronlar vujudga keltiradi.
Valent elektronlar deb – elementning tashqi pog’onasidagi elektronlariga aytiladi. Valent elektronlar soni asosiy guruhda joylashgan elementlarning guruh raqamiga teng bo’ladi. M-n: Bor (B) elementi III asosiy guruhda joylashgan, shuning uchun valent elektronlar soni 3 ga teng. Brom (Br) elementi VII asosiy guruhda joylashgan, shuning uchun valent elektronlar soni 7 ga teng. Ftor (F) elementi VII asosiy guruhda joylashgan, shuning uchun valent elektronlar soni 7 ga teng.
Valentlik odatda elment belgisining yuqorigi o’ng tomonida rim raqami bilan ko’rsatiladi:
Valentlik asosan, 2 xil: o’zgarmas va o’zgaruvchan bo’ladi.
Buni aniqlash uchun biz davriy sistemadagi gruppalarni bilib olishimiz zarur. Davriy sistemada gruppalar asosan 2 xil: asosiy va qo’shimcha gruppalardan iborat. Gruppalar soni 8 ta bo’lib quyidagicha valentlikni chiqaramiz.