AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
190
190
İsgəndər bəy Münşi şahın Cəlalilərə ehtiyatlı, ikili münasibətini əsərinin bir neçə
yerində aydın şəkildə qeyd etmişdir. O, Cəlaliləri “özbaşına və hərəkətlərində ardıcıl
olmayan” şəxslər kimi təqdim edir. “Böyük vəzir” Hatəm bəy Ordubadi şahın
göstərişi ilə Təbrizdə olan Cəlaliləri siyahıya aldı. İsgəndər bəy Münşi qeyd edir ki,
bu zaman Təbrizdə 1380 nəfər Cəlali vardı və onlar daim mərkəzi hakimiyyətin
nəzarəti altında saxlanılırdılar. Səfəvi sarayı Azərbaycanda yenicə məskunlaşmış
Şərqi Anadolu Cəlalilərinin yerli Cəlalilərlə birləşməsindən qorxurdu. Lakin
Anadolu Cəlalilərinin öz daxilində vahid fikir və əməl birliyi yox idi [11, 65-57; 4,
248-249]. İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Türkiyədən İrəvan
bölgəsinə gələn Cəlalilər ilk gündən bir-biri ilə rəqabət aparan üç dəstəyə ayrılmışdı
[8, 543; 11, 57]. Ərzurum yaxınlığında İbrahim paşaya məğlub olan Qələndər oğlu
Məhəmməd paşa Şah I Abbasın himayəsinə qəbul edilmişdi. Səfəvi sarayı Anadolu
Cəlalilərinin qüvvələrini Həsən Ustaclının rəhbərliyi altında Səfəvi ordusu ilə
birləşdirərək Marağa istiqamətində yürüş edərək Kürdüstana yiyələnmək, Türkiyə
ərazisi ilə Diyarbəkrə kimi irəliləyərək Çuxursəd hakimi Əmirgünə xan Qacarın
dəstəsi ilə cəbhəni birləşdirmək fikrində idi [11, 58]. Hadisələrin gedişi göstərir ki,
iki ilədək Şah I Abbasa xidmət edən Anadolu Cəlaliləri hökmdarın münasibətindən
narazı qalmışdılar. Osmanlı hakim dairələrinin təbliğatı, üsyançıların bağışlanması
haqqındakı vədlər, vətənə qayıtmaq çağırışları da öz nəticəsini verdi. 1610-cu ilin
ortalarına doğru 500 nəfərlik dəstə istisna olunmaqla bütün Anadolu Cəlaliləri
Osmanlı imperiyasına qayıtdılar. Qara Səidin və Hacı Məhəmmədin rəhbərliyi
altında Cəlalilər Şah I Abbasa sədaqətli qalaraq Ali Divanın şəxsi xidmətçiləri
sırasına daxil olundular [11, 58].
Cəlalilər hərəkatına başçılıq edən rəhbərlər arasında Koroğlu xüsusilə seçilirdi.
Koroğlu şəxsiyyəti və onunla əlaqədar hadisələr Azərbaycan folklorunda özünün
geniş əksini tapmışdır. Tarixi ədəbiyyatda Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olduğunu ilk
dəfə qeyd edən P.H.Boratav olmuşdur. O, Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq Os-
manlı Arxivində saxlanılan Mühimmə dəftərlərindən istifadə edərək Köroğlu ilə
bağlı 4 sənəd aşkara çıxarmışdır [6]. Sovet tarixşünaslığında Koroğlunun tarixi
şəxsiyyət olduğunu ilk dəfə qeyd edən İ.P.Petruşevski olmuşdur [10, 326; 11, 58].
Arakel Təbrizli Koroğlu barədə yazır ki, “bu o Koroğludur ki, hazırda aşıqlar
tərəfindən oxunan çoxlu nəğmələr bəstələmişdir” [3, 94; 11, 61].
Yadelli işğalçılara, feodal zülmünə qarşı barışmaz mövqeyi və mübarizliyi xalq
kütlələrində Koroğluya sonsuz hörmət və sevgi qazandırmışdı. Real tarixi şəxsiyyət
olan Koroğlu ədalətli xalq müdriki, yenilməz qəhrəman, mahir aşıq kimi xalqın
sevimlisinə çevrilmişdi. Xalqın qəhrəmanlıq və ədalətli hakim idealları Koroğlu
obrazında əksini tapmışdır. Türkiyə tarixçisi Faruq Sümer Başbakanlıq Osmanlı
Arxivində Mühimmə Dəftərlərində Koroğlu ilə bağlı saxlanılan 8 ədəd sənədi 1987-
ci ildə nəşr etdirərək onun fəaliyyəti haqqında tarixi gerçəklikləri aşkara çıxardı [12,
9-46]. 1580-ci il 25 oktyabr tarixli sənəddə Koroğlunun Bolu sancağına bağlı
Gerede mahalının Sayık kəndindən olduğu bildirilir. Koroğlunun evlər basıb iki
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU
AMEA A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
FOLKLOR VƏ TARİXİMİZ
Respublika Elmi Konfransı
191
191
kişini yaraladığı və bir oğlanı apardığı xəbər verilir, onun ələ keçirilməsi üçün
dəfələrlə təşəbbüs göstərilsə də, bir nəticə vermədiyi bildirilirdi. F.Sümerin fikrincə,
1578-ci ildə Səfəvi dövlətinə qarşı başlanılan müharibə davam etdiyi üçün
Koroğlunun bundan faydalanaraq hərəkətə keçdiyi, əsgərlərin əksəriyyəti
müharibəyə cəlb olunduğu üçün onun ələ keçirilməsi uğursuz olmuşdu [12, 12].
1581-ci il 11 aprel tarixli ikinci sənəd Anadolu bəylərbəyinə yazılmışdır. Bu
sənəddə Kıbrus qazısının məktub göndərib eyni mahalda Çakal oğlu Mustafa ilə
Gerede mahalında Rövşən adlı şəxsin ətrafına 15-20 nəfər kişi toplayaraq “evlər
basdığını, adamları qətl etdiyini, Gerede, Kıbrus, Bəybazarı və Yörük
mahallarındakı pis əməllərini getdikcə artırdıqları”, xalqın qorxudan şikayət
etmədikləri bildirilir, Kıbrus mahalından Qızılcuk oğlu Məhəmməd, onun oğlu
Mustafa, Əbdürrəhman, Həmzə, Gerede mahalından Doğançı Kamal, Yaralı oğlu
Mustafa onların yaxın silahdaşı olub Cəlali olduqları bildirilirdi. Kıbrus qazısı bu
Cəlalilərin ortadan qaldırılması üçün hərbi qüvvə göndərilməsini xahiş edirdi [12,
13; 2, 298]. Bu sənəddə Koroğlu Rövşən adı ilə təqdim olunur ki, dastanda da
belədir. Mühimmə dəftərlərindəki 3 iyun 1581, 29 noyabr 1581 və 29 yanvar 1582-
ci il tarixli sənədlərdə Koroğlu Rövşənin və Kıbrus mahalından olan silahdaşı Çakal
oğlu Qara Mustafanın hələ ələ keçmədikləri, beş-altı mahalı qorxu içərisində
saxladıqları, yaratdıqları qorxu nəticəsində heç kimin şikayət etməyə cürət etmədiyi
bildirilirdi [12, 14-15]. Mühimmə dəftərindəki 20 iyul 1583 və 16 avqust 1584-cü il
tarixli sənədlərdən aydın olur ki, Koroğlu dörd ildən çox Bolu bölgəsində fəaliyyət
göstərmişdi [12, 15]. F.Sümerin fikrincə, Osmanlı ordusu Səfəvilərlə müharibəyə
cəlb olunduğu üçün Koroğlunun fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açılmışdı. Bununla
yanaşı, Koroğlunun yaratmış olduğu qorxu nəticəsində bəylər və qazılar ondan
şikayət etməyə cürət etməmişdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, o, müxtəlif
istiqamətdən sıxışdırıldığı üçün fəaliyyət göstərdiyi bölgəni tərk etmək məcburiy-
yətində qalmışdı [12, 17]. F.Sümerin qənaətinə görə, Koroğlu bu zaman Çənlibelə
(Çamlıbelə) gəlmişdi. Çənlibel dastanda adı xatırlanan Bolu ətrafında deyil, Sivas-
Tokat karvan yolu üzərindədir [12, 18]. Çənlibel Koroğlunun əsas istinadgahı
olmuşdu. Şərqi Anadoluda və Azərbaycanın qərb bölgəsində Çənlibel adlı qalalar
vardır. XIX əsrə aid mənbələrdə Çənlibel qalasının adı çəkilir. A.A.Bakıxanov Xoy
hakimi Cəfərqulu xan Dünbulinin bir müddət Naxçıvan yaxınlığındakı “Koroğlu
Çənlibelində” yaşadığını göstərmişdir [5,191]. Koroğlu Tokatdan keçən
karvanlardan “yol bacı” almışdı. Dastanda onun karvanbaşı ilə deyişməsi də bunu
təsdiq edir. Koroğlu Çənlibeldə də sıxışdırıldığı zaman Azərbaycana gedərək Şah
Abbasın xidmətinə girmişdi [12, 18, 19-20]. Bunu dövrün mənbələri də təsdiq edir.
1602-ci ildə Cəlali Qara Yazıcını məğlub etdikdən sonra qışı keçirmək üçün Tokatda
qalan vəzir Sokolluzadə Həsən paşa Cəlali Qara Yazıcının qardaşı Dəli Həsən
tərəfindən mühasirəyə alınmış və atılan tüfəng atəşi nəticəsində öldürülmüşdü [12,
46]. XVII əsrin əvvəllərində Şah I Abbas dövründə yazılmış tarixi mənbənin verdiyi
məlumata görə, “Həzrəti şah Abbas Naxçıvanı Osmanlılardan geri aldığı zaman
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
Dostları ilə paylaş: |