Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

birja  tərəf-müqabillər  arasındakı  aşağıdakı  münasibətləri  tənzimləyən  aşağıdakı 

xüsusi qaydaları işləyib hazırlayır: 

•

 

əqdlərin hazırlanması; 

•

 

əqdin bilavasitə bağlanması; 

•

 

bağlanmış əqdin rəsmiləşdirilməsi; 

•

 

əqdin yerinə yetirilməsi; 

•

 

əqdlər üzrə hesablaşmalar. 

Birja əqdinin mərhələləri, brokerlər və dilerlər. 

İstənilən birja əqdində 3 

mərhələni fərqləndinnək olar: birinci mərhələ - sifarişlərin tərtibi və qeydiyyatı; ikinci 

mərhələ  -  sifarişlərin  birja  ticarətinə  qəbul  olunması  və  əqdlər  bağlanarkən  onların 

icrası;  üçüncü  mərhələ  -  birja  əqdinin  qeydiyyatdan  keçirilməsi  və  əqdlər  üzrə 

hesablaşmalar. 

Dünya birja fəaliyyətində agentlərin 2 növü mövcuddur: brokerlər və dilerlər. 

Broker  -

  birja  bazarında  komissiya  müqaviləsi  əsasında  işləyən,  yəni  müştərinin 

tapşırıqlarını  onun  adından,  təsbit  olunmuş  komissiya  mükafatı  müqabilində  yerinə 

yetirən  maliyyə  vasitəçisidir. 

Diler

  -  maliyyə  əməliyyatlarını  tapşırıq  müqaviləsi 

əsasında  müstəsna  olaraq  öz  adından  və  öz  hesabına  yerinə  yetirən  maliyyə 

vasitəçisidir. 

21.3.

 

Fond bazarı və fond birjası 

Fond  birjası  anlayışı  və  onun  fəaliyyəti.  Fond  birjası

  səhmlərin, 

istiqrazların  və  başqa  qiymətli  kağızların  (fondların)  sərbəst  bazarıdır.  Fond 

bazarında  qiymətli  kağızların  sahibləri  birja  üzvlərinin  (vasitəçi  rolu 

03

oaayan) 

yardımı ilə alqı-satqı əqdlərini həyata keçirirlər. 

Birjaların adətən səhmdar fonnasında təşkil olunması, sahibkarlıq fəaliyyətinin 

bu növünün tarixən təşəkkül tapmış ənənələri, qİ

3

Tnətli kağızlar üzərində mülkiyyət 

hüququnun  hissələrə  bölünmə  dərəcəsi,  səhm  və  istiqrazların  pul  vəsaitlərinin 

yerləşdirilməsi  obyekti  qismində  əhəmiyyəti  ilə  izah  olunur.  Birjanın  üzvləri 

(mülkiyyətçisi,  sahibi  və  s.)  qiymətli  kağızlarla  fərdi  qaydada  ticarət  edənlər,  habelə 

banklar, digər kredit idarələri ola bilər. 

Fond  birjalarının  fəalİ

3

q/əti  ölkənin  qanunları  və  başqa  normativ  aktlarla 

tənzimlənir. Buna müvafiq olaraq, birjanın idarə heyəti şirkətlərin (qiymətli kağızları 

birjaya buraxılan) onun fəaliyyətində iştirak etmək imkanını ■tənzimləyən qaydaları 

müəyyənləşdirir. Birja qiymətli kağızların satış həcmi, 

625 

---

əldə olunan mənfəətin məbləği, səhmlərin bazar dəyəri və s. dair meyar- tələblərə 

cavab venuəlidir. 

Fond birjaları maliyyə resurslarının sahələr arasında yenidən bölgüsünün 

iyerarxiya  əsasında  qurulmuş  yöndəmsiz,  xərc  tələb  edən  və  səmərəsiz  şaquli 

sisteminin  əvəz  olunması  üçündür.  Birja  ticarətinin  obyekti  qismində 

sekyuritizasiya,  yəni  qiymətli  kağızlarla  maliyyə-kredit  münasibətlərinin 

rəsmiləşdirilməsi  prosesində  meydana  çıxan  qiymətli  kağızların  müxtəlif 

növləridir. Birja maliyyə bazarının əsas tənzimləyicilərindən biri kimi çıxış edir. 

Birjanın  əsas  rolu  maliyyə  və  ssuda  kapitallarının  hərəkətinə  xidmət 

göstərməkdir:  bir  tərəfdən,  bu  kapitalları  toplamaq  və  cəmləşdimıək,  digər 

tərəfdən  isə  dövlətləri  və  müxtəlif  təsərrüfat  strukturlarını  kreditləşdinnək  və 

maliyyələşdirmək.  Ölkə  iqtisadiyyatında  fond  birjasının  oynadığı  rol,  ilk 

növbədə,  kapitalist  bazarı  əsasında  yaranan  ticari-iqtisadi  və  maliyyə 

münasibətlərinin  «kamilliyindən»,  ümumilikdə  qiymətli  kağızlar  bazarının 

inkişaf dərəcəsindən asılıdır. 

Fond  birjalarının  funksiyaları.  Fond  birjalarının  əsas  funksiyalarına 

bunlar aiddir: 

•

 

qiymətli kağızların satışı yolu ilə sərbəst pul kapitallarının və yığımların 

səfərbər olunması və cəmləşdirilməsi; 

•

 

dövləti  və  başqa  təsərrüfat  təşkilatlarını  onların  qiymətli  kağızlarını 

almaq vasitəsilə kreditləşdirmək və maliyyələşdirmək; 

•

 

qiymətli  kağızlara  qoyulan  vəsaitlərin  likvidliyinin  yüksək  səviyyəsini 

təmin etmək. 

Fond  birjası  qiymətli  kağızlara  olan  tələb  və  onlann  təklifini 

cəmləşdirməyə,  birja  qiymətqoyması  əsasında  tarazlığını  təmin  etməyə  imkan 

verir, səhmdar kapitalından istifadə olunmasının real səviyyəsini əks etdirir. 

Birja  hərracı.

 

Birja  əqdinin  birinci  mərhələsi  sifarişdir.  Ərizə  müvafiq 

tərzdə  rəsmiləşdirildikdən  (doldurulduqdan)  sonra  birja  ticarəti  sisteminə  daxil 

edilir. Birjanın tipindən (açıq, qapalı), habelə ticarəti aparılan aktivin bazarından, 

ilk  növbədə  isə,  onun  likvidliyindən  asılı  olaraq,  birja  hərracının  yaxud 

müzaidəsinin  aparılmasının  müxtəlif  formaları  mövcuddur.  Tələbin  yaxud 

təklifin həcmi kiçik olduqda, ticarət sadə hərrac

 

şəklində aparılır. Sadə hərracın 3 

növü vardır: ingilis, holland, qiyabi. 

Müasir  beynəlxalq  təcrübədə  valyuta  bazarının  və  qiymətli  kağızlar 

bazarının vəziyyəti yüksək likvidliklə səciyyələnir. Bu, ikiqat hərracın 

626 

---