KitabxanaşÜnasliq

176 
 
Şamaxı qəza məktəbinin kitabxanasında 233 adda 822 nüxsə kitab, kiçik 
elektrik maşını, 2 çökük və qabarıq güzgü var idi (1,B,Ç) 
Şuşa qəza məktəb kitabxanasında 226 adda 555 kitab, Şəki qəza məktəb 
kitabxanasında 192 adda 890 nüxsə kitab, 2 nüxsə coğrafiya xəritəsi, 5 atlas, 2 
qlobus, 1 
əsas təlim metodu cədvəli, 1 hesab cədvəli, 1 kiçik elektrik maşını, 
Zaqatala q
əza məktəb kitabxanasında isə 149 adda 394 nüxsəktab, 12 qlobus, 
2 nüxs
ə  xəritə,1 Avropa Rusiy xəritəsi  mövcud  idi.  Bakı  qəza məktəbinin 
kitabxanasında isə 1066 man 78 qəp. Dəyərində kitab var idi.(1,B,d; 1,A,C). 
Bel
əliklə, 1865-ci ildə Bakı Qəza məktəbindən başqa qalan 6 məktəbin 
əsaslı kitabxanalarında 1785 adda 6118 nüxsə kitab və digər tədris vəsaitləri 
olmuşdur. 
Q
əza məktəbləri  yanında  əsaslı  kitabxanalara  dərslik və  pedaqoji 
ədəbiyyatdan  başqa  şagirdlərin sinifdənxaric mütailəsi  üçün  uşaq  ədəbiyyatı 
da  toplandı.  Məsələn,  Şamaxı  qəz məktəbinin  əsaslı  kitabxanasında  uşaq 
mütail
əsiN37 hərbi məktəb  şagirdləri (vospitannik) üçün jurnal,N53 
Krummaxerin n
əsihətöyrədici povest və  hekayələri, N71 Telemakovun “Rus 
t
əcürməsi”,  N73  Katakabı,  N  49  Maksimovun  “Şimalda  il,”  N50  yenə  onun 
“Şərqdə il” N 61 Mayn Ridin “Ovçu nağılları”,Şəki məktəbində N42 Lame-
Firin “Tarix”,N 65 Krummaxerin n
əsihətöyrədici povest və hekayələri, N171 
h
ərbi məktəb  şagirdləri  üçün  jurnal,  N198  Daraqanın  uşaqlar  üçün  “Təbiət 
tarixi”,N 206 Kerberin “G
ənclik üçün kitabxana,” N308 “Rossiya gəncliyi 
üçün oxu,” N317 “Avropa g
əncliyi üçün oxu,” N 320  Katakabı (V,3,s. 3,iş 
474, v.46, 48; 1,53,s
əh.30-31. 35,) , kitabları vardır. 
Q
əza məktəblərinni kitabxanalarına dövlət tərəfindən verilən kitablar və 
onların  dövrü  mətbuata abunəsi  birbaşa  ZMM    (zaqafqaziya  Məktəblər 
Müdiriyy
əti) idarəsi tərəfindən müəyyənləşdirilərək icazə verldi. Kitablar isə 
Tiflis gimnaziyasının kitab maqazasından göndərilirdi (1,C,a,b). 
Q
əza məktəblərinin  kitabxanalarının  kitab  fondu  camaat    tərəfindən 
toplanmışinanə  hesabına  və  ayrı-ayrı  şəxslərin göstərdiyi  yardım  hesabına 
daz
ənginləşirdi.  Məsələn, 1882-ci ildə  Zaqatala qəza məktəbinin  şagird 
kitabxanasına  məktəbin müəllimi Zaqafqaziya müəllimlər  seminariyasının 
yetirm
əsi Abrakov 30 manat dəyərində kitab almışdır(3) 
1860-
cı illərdən sonra dövrün mətbuatında arxiv sənədlərində məktəb və 
m
ədrəsələr də”müsəlman məktəbləri”  adı  ilə  verilir. Ona görə  əsərdə  hər üç 
m
əktəb tipi sonrakı dövrlərdə “müsəlman məktəbləri” adı kimi işlənir. 
Q
əza məktəb kitabxanalarına məktəbin nəzarətçisi və ya müəllimlərdən 
biri v
ə  bəzi məktəb  kitabxanalarına  isə  məktəb katibi rəhbərlik edirdi. 
Kitabxanaçıya  pul  verilmirdi.  Ona  görə  şagirlərə  kitabxana xidməti zəif idi. 
H
ətta il boyu yeni kitablardan istifadə edilmirdi. Bu barədə QTD-nin (Qafqaz 
T
ədris Dairəsi) 1869-cu il sərancamlarında  deyiliri: “1868-ci ildə  Şamaxı 
m
əktəbinə  göndərilən kitablardan istifadə  edilməmişdir,  çünki  onların  darə 

---

177 
 
edilm
əsi  bu  yaxınlarda  yeni  kitabxanaçıy  (pullu  kitabxanaçı  nəzərdə  tutlur-
Y.Q.) 
tapşırılmışdır(4) 
Yeri g
əlmişkən qeyd etmək  lazımdır  ki,  arxiv  sənədlərinə  görə  qəza 
m
əktəblərinin tədris planında həmişə kitabxana ştatına yer verilmişdir, ancaq 
pul verilirdi. H
ətta 1853-cü il Nizamnaməsi üzrə Şamaxı dörd sinifli ali qəz 
m
əktəbinin  kitabxana  ştatına  pul  vermək nəzərdə  tutulurdusa, ancaq  pul 
verilmirdi(I,14.s
əh.89).Lakin 1867-ci illərdən sonra qəəza məktəblərinin 
şagird kitabxanaarının ştatlarına pul verilirdi(1,Ç,b). 
Ancaq m
əktəblərdə  kitabların  mühafizəsinə,  kitabxana  qaydalarına  və 
xidm
ətinə  əməl  olunmağa  ciddi  fikir  verilirdi:  kitabxanaya  gələn kitablar 
qym
ətləri ilə  birlikdə  səhifələnmiş  və  möhürlənmiş  qaytanlı  “Kitab  kassası” 
kitabında  hesaba  alınırdı,  alınmış  kitablar  barədə  ZMM idarəsinə  məlumat 
verilirdi;  kitabxanalarda  olan  kitablara  dair  ayrıca  hərəkət  kitabı  da  mövcud 
idi.  Burada  kitabların  tam  adları  müəllifi və  qiymətləri, həmçinin  şagirdələ 
mükafat  üçün  verilmiş  kitabların  adları  və  dəyəri,  kitabların  hansı  idarə  və 
mağazadan  göndərildiyi və  haradan, kimdən  əldə  edildiyi qeyd edilirdi. 
N
əhayət, kitabxananın vəziyyəti barədə  ZMM idarəsinə illik hesabat verilirdi 
(1,C,b; 1,A,Ç; 1,B,e,v.242). 
Q
əza məktəb  kitabxanalartında  kataloqlar  düzəldilmişdir.  Bu  iş  Şamaxı 
v
ə  Şəki qəza məktəb  kitabxanalarında  daha  yaxşı  təşkil  edilmişdir. 
Kitabxanalar is
ə  kirayə  edilmiş  sinif  otaqlarında  şkaflarda  yerləşdirilirdi.  O 
cüml
ədən 1868-ci ildə Nuxa qəza məktəbinin kitabxanası 3 şkafda yerləşirdi. 
Lakin Bakı Qəza məktəbinin ayrıca  kitabxana otağı var idi.(5) 
Arxiv s
ənədlərindən məlum olur ki, təlim kefiyyətini yüksəltmək, 
şagirdlərin sinifdən xaric mütailəsini səmərəli təşkil  etmək məqsədi ilə  qəza 
m
əktəb kitabxanalarının apardığı iş formalarından biri əlaçı şagirdlərə mütailə 
üçün  kitabxana  fondundan  kitab  mükafatı  vermək  idi.  Bakı  qəza məktəbinin 
müdiri h
əmişə belə edərdi. Gəncə  və Şəki məktəblərində də bu iş yaxşı təşkil 
edilmişdir.  Onu  demək kifayətdir ki, 1839-cu ildə  Nuxa Qəza məktəbinin 
əsaslı  kitabxanasında  əlaçı  şagirdlərə  22 man.60 qəpik dəyərində  kitab 
mükafatı  verilmişdir.  Bu  tədbir ZMM idarəsinin  razılığı  ilə  bütün məktəb 
tipl
ərində hər zaman tətbiq edilirdi. (1,A,d) 
H
əmçinin  kasıb  şagirdlərdən təhsil  pulu  alınmırdı.  Onlara  təqaüddən 
başqa dərslik və dərs vəsaitləri kitabxanadan pulsuz verilirdi.(1,A,l;1,C,c. ) 
Ümumiyyy
ətlə, Azərbaycanın rusiya tərkibinə dxil olduğu vaxtdan 60-cı 
ill
ərə  qədər 10\7 qəza,3 ibtidai) dövlət məktəb  kitabxanası  fəaliyyət 
göst
ərişdir.  Sonralardan  2  ibtidai  şəhər məktəbi  ə  (Zaqatala-26.IX. 1962 və 
Bakı-18881) açıldı. 
M
əktəb kitabxanasının təlim işində başlıca rol oynadığı nəzərə alınaraq 
1867-ci ild
ən  başlayaraq  qəza və  qeyd edilən ibtidai məktəblərin  yanında 
əsaslı  kitabxanalarla  yanaşı  şagird  kitabxanaları  da  təşkli  olunmağa  başladı. 

---