L a n q u L i y e V Mütəhərrik və əyləncəli oyunlar Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin , «2011»-ci IL tarixli saylı əmri ilə dərs
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Ümumi orta təhsil pilləsində şagirdlərin psixoloji xüsusiyyətləri onların fiziki tərbiyənin təlimində nəzərə alınması Şagirdlər ümumi orta təhsil yaş dövründən başlayaraq ümumtəhsil fənlərindən elmlərin əsaslarını öyrəndiyi kimi, fiziki tərbiyənin elmi əsaslarını onun həm nəzəri, həm də təcrübi məsələlərini də mənimsəməyə başlayırlar. Bu isə onlardan möhkəm iradəyə malik olmasını, mücərrəd təfəkkürün inkişafını, diqqətin idarə olunmasını və fəaliyyətində müstəqil olmağı tələb edir. Bu o deməkdir ki, həmin yaş 49 dövründə təlim prosesi zamanı şagirdlərin psixoloji fəaliyyətləri inkişaf etdirilməli və formalaşdırılmalıdır. Həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsində bədən tərbiyəsinin qarşısında mühüm tələblər qoyulur və bunların lazımi səviyyədə həyata keçirilməsində fiziki tərbiyənin təlimi prosesinin optimallaşdırılması xüsusi zərurət kimi meydana çıxır. Təlim prosesinin optimal təşkili üçün başlıca şərtlərdən biri də həmin yaşda olan şagirdlərin psixomotor fəaliyyətlərini və fiziki iərbiyə prosesində onun imkanlarını nəzərə almaq olduqca vacibdir. Əks təqdirdə hərəki bilik və bacarıqların öyrədilməsində, hərəki vərdişdərin aşılanmasında ciddi psixoloji maneələr qarşıya çıxacaq, nəzərdə tutulan pedaqoji-metodik cəhətlərin həll olunması bir o qədər də asan olmayıb çətinləşəcəkdir. Burada başlıca vəzifələr nədən ibarətdir? Fiziki hərəkətlər və oyunların təlimi zamanı ehtiyac duyulan psixomotor fəaliyyət üçün zəruri olan hansı psixoloji şərtləri, mexanizmləri nəzərə almaq lazımdır? Ümumi orta təhsil yaşlı şagirdlərin psixoloji fəaliyyətləri kiçik yaşlı uşaqların psixoloji fəaliyətinə nə qədər yaxın olsa da banlar bir- birindən əsaslı surətdə fərqlənir. Qeyd etməliyik ki, ümumtəhsil yaşlı şagirdlər bədən tərbiyəsi dərslərində bir çox vacib hərəki vərdişlərə daha tez yiyələnə bilirlər. Bu bir tərəfdən onunla izah olunur ki, bu yaşda olan şagirdlərin sümük-bağ aparatında müsbət dəyişikliklər olur, sümükləşmə prosesi xeyli güclənir, sümüklər sürətlə uzanmağa doğru inkişaf edir, ürək qan-damar, əzələ və tənəffüs sistemləri və sair möhkəmlənir, maddalər mübadiləsi daha da yaxşılaşır. Digər tərəfdən də şagirdlərin sinir sistemi öz funksional fəaliyyətini normal şəkildə icra edir. Xüsusən, orqanizmin üzv və sistemlərinin inkişafına təkan verir, möhkəmləndirir. Bu isə orqanizmin fəaliyyətinin ayrı-ayrılıqda və ya bütövlükdə ümumi məqsədə doğru yönəldilməsini təmin edir. Digər cəhətdən də oyanma prosesi ləngimə prosesinə nisbətən müəyyən üstünlük təşkil edir. Bunlar isə mütəhərrikliyin yüksəlməsi, diqqətin möhkəm olmaması, fəaliyyətin və əhval-ruhiyyənin tez-tez dəyişməsi, çoxlu planların meydana gəlməsi, eləcə də arzuların artması ilə, sonsuz və tükənməz olması ilə müşahidə edilir, öz əksini real həyatda tapır. Həmin yaş dövrünü cinsi yetişkənlik dövrü adlandırırlar. Bu da istər- 50 istəməz sinir sisteminin özündə müəyyən dəyişikliklər yaradır, onun funksiyasını bir qədər də təkmilləşdirir. Bütün bunlar cinsindən asılı olmayaraq şagirdlərin psixomotor fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. Şagirdlərdə müntəzəm və mütəşəkkil qavrama, müşahidəçilik qabiliyyətinin daha da yüksək olmasına zəmin yaradır. Beləliklə, onların ətraf mühitdəki əşya və hadisələrlə əlaqə və ona qarşı münasibəti get-gedə xeyli genişlənir. Orta məktəbyaşlı şagirdlərdə tədris edilən materiala maraq və meyl səthi deyil, daha dərin və uzun müddətli olur. O, ətrafdakı cisim və hadisələri bütövlükdə deyil, olduğu kimi, hər bir hərəkət elementini ayrı-ayrılıqda bir-birindən fərqləndirməklə, müqayisə etməklə öyrənməyə müvafiq surətdə çalışır. Göründüyü kimi, şagirdlərin bu yaş dövründə hərəki və oyun vərdişlərinə qısa müddətdə yiyələnməsi nə qədər əhəmiyyətli olsada bunun zərərli tərəfləri də mövcuddur. Burada 2 pedaqoji-psixoloji amilə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Birinci növbədə fiziki hərəkətlərin və oyunların təlimində şagirdlərin anatomik-fizioloji funksional fəaliyyətinin imkanlarını nəzərə almaq zəruridirsə, eyni zamanda onların cinsi yetişkənlik yaş dövründə orqanizmdə, sinir sistemində və sairədə gedən cinsi inkişaf fərqləri, tədris fəaliyyətləri prosesində baş verən psixoloji dəyişiklikləri də yaddan çıxarmaq olmaz. Bunu həm fiziki tərbiyə üzrə tədris proqramları tərtib edərkən materalların seçilməsində və həm də təlim zamanı nəzərə almaq mühüm əhəmiyyətə malikdir. İkinci pedaqoji-psixoloji cəhət ondan ibarətdir ki, həmin yaşda şagirdlər tez öyrənmələrinə baxmayaraq hərəkəti bir çox hallarda lazımınca icra edə bilmir, tezliklə unudurlar. Bu səbəbdən də şagirdlərdə hərəkət koordinasiyaları düzgün inkişaf etmir və beləliklə qamət əyrilikləri yaranır. Üzv və sistemlər funksiyaların ınormal şəkildə yerinə yetirmirlər. Bunun nəticəsində də şagirdlərdə əsəbi hal meydana gəlir, əhval-ruhiyyə pisləşir, özündən asılı olmayaraq mexaniki olaraq yersiz və artıq hərəkətlərə yol verirlər. Və beləliklə də onlarda hərəki təlim dövründə xoşa gəlməz adətlər yaranır ki, bunu da təlimin sonrakı mərhələlərində aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu təhsil və tərbiyəvi baxımdan özünü biruzə verir və ümumtəlimin nəticəsinə ağır zərbə vurur. Müşahidələr göstərir ki, respublika məktəblərinin ibtidai siniflərində əksəriyyət hallarda fiziki tərbiyə dərslərini sinif müəllimləri aparır, bir çox hallarda isə bu məktəb yaş dövründə fiziki 51 tərbiyənin təliminə lazımi diqqət yetirilmir. Hətta bir çox təhsil idarə və müəssisələrində, məktəblərdə, ictimaiyyət arasında belə bir zərərli ümumi rəyin olduğunu da qeyd etmək istərdik. «uşaqlar böyüyərlər onda da idman keçərlər, indi onların nə yaşları var ki, idman keçsinlər». Buna görə də məktəb yaş dövrünə qədəm qoyana qədər şagirdlər nəinki oyun və hərəkətləri öyrənə bilirlər, hətta onlarda təbii olaraq və həm də təlim dövründə düzgün olmayan hərəki vərdişlər də yaranır və möhkəmlənir. Fiziki hərəkətlərlə müəyyən bədən qüsurlarının aradan qaldırılması əvəzinə, təlim zamanı yeni-yeni bədən qüsurları da yaranır. Buna qamətin düzgün inkişaf etməməsi (bu əsasən hündür boylu qızlarda daha tez-tez özünü biruzə verir), müvazinətin düzgün saxlanılmaması, döş qəfəsinin «batması»-qeyri normal onurğa əyriliklərinin əmələ gəlməsi, yastıayaqlılıq və sairəni göstərmək olar. Belə bədən qüsurları əsasən tənəffüs və qamət hərəkətlərinin, müxtəlif növ hərəkətlərin yerinə yetirilməməsi və səlist icra olunmaması nəticəsində meydana çıxır, formalaşır. Buna görə də fiziki tərbiyyəyə diqqət artırılmalıdır. Fiziki təlim dövründə düzgün olmayan hərəki vərdişlərin yaranmasına şagirdlərin hərəkətləri bəzən də müstəqil olaraq (özləri istədiyi kimi nəzərdə tutulur), yerinə yetirməsi də səbəb olur. Çünki, bu yaşda olan şagirdlər belə təsəvvür edirlər ki, artıq onlar böyümüşlər, orqanizmləri hər cür işin öhdəsindən gələ bilər. Müəllimin göstərişinə və öyrətməsinə ehtiyac yoxdur. Şagirdlər bir növ də sinif uşaqları qarşısında nümayiş etdirmək istəyirlər ki, baxın o nəyə qadirdir. Artıq yetişmiş və «kişi» kimi hərəkət etməlidir. Qız və oğlan yarımqrupları da bir-birinə yaxındırsa, onlar bir-birlərinin hərəkəti necə icra etməsini müşahidə edirlərsə, bu da tədris prosesinə öz mənfi təsirini göstərir. Əvvəla şagirdlərin diqqətləri yayınır, ikinci oğlanlar həmin vəziyyətdən yararlanaraq özlərini qızlara daha «mədəni» şəkildə «göstərməyə» çalışır, qızlar isə özlərini «gizlətməyə» səy göstərirlər. Bu belə olur: bəzi qızlar oğlanlara görə hoppanma, dartınma, akrobatika (mayallaq aşmalar, alətlərdə bədəni gərginləşdirici və s. gimnastika hərəkətlərini) yaxud atletika hərəkətlərini icra etməkdən imtina edirlər. Onlar belə düşünürlər ki, olmadı elə, oldu belə – yəni birdən yıxıldı, hərəkəti icra edə bilmədi, yaxud da onu düzgün yerinə yetirə bilmədi, bəs onda necə olsun? Bu biabırçılıqdır. Buna görə də belə düşünən qızlar tay-tuşları yanında pərt olmamaq üçün hərəkətləri 52 yerinə yetirməyi imtina edir. Min cür bəhanələr gətirməklə dərsdən yaxasını qurtarmağa çalışır və nail olurlar. Bəs, onda nə etməli? Biz yuxarıda qavrama haqqında bəzi fikirlərimizi qısa da olsa demişik. Lakin fiziki təlimin optimallaşdırılması ilə əlaqədar qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədilə yenə də qavrama və şagirdlərin müşahidəçilik qabiliyyətlərinin bir cəhətinə müraciət etmək istəyirik. Qeyd etdiyimiz kimi, ümumi orta təhsil yaşlı şagirdlərdə ardıcıl təlim nəticəsində onlar əşyaları və hadisələri hissə-hissə və bütövlükdə qavrama qabiliyyətinə yaxşı yiyələnirlər. Bu isə idrak fəaliyyətində mühüm rol oynayan müşahidə etmə qabiliyyətinin inkişafına səbəb olur. Lakin unutmaq olmaz ki, uşaqlarda müşahidə etmə, hərtərəfli dərin, bəzən də səthi və ya aldadıcı da ola bilər. Qavrama və müşahidə etmək olar ki, bu yaş da bir növü yaranma-qurulmalar mərhələsindədir. Fiziki tərbiyənin təlimi zamanı qavrama və müşahidəçilik qabiliyyətinin yenicə inkişaf etməyə başlaması ərəfəsində, onun inkişaf etdirliməsinə çox böyük ehtiyacı vardır. Bura da ayrı-ayrı idman növləri üzrə texniki fəndlərin yerinə yetirilməsinin qavranılması məqsədilə müəllimin həmin texniki fəndlərin icra olunmasını izah etmə yolu ilə şərhi və bunların üzərində şagirdlərin fəal müşahidələrini təşkil etməsi, diqqətlərini ümumi məqsədə cəmləşdirməsi olduqca zəruridir. Fiziki tərbiyə təliminin göstərilən qaydada təşkili şagirdlərin qavrama və müşahidə etmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək və möhkəmləndirməklə yanaşı, texniki fəndlərində lazımi səviyyədə icra olunmasına kömək göstərir. Ümumi orta təhsil yaşlı uşaqlar diqqəti toplayıb əsas məqsədə yönəldə bilirlər. Hərəkətlər və təşkil olunan oyunlar mürəkkəb olsa da şagirdlərin onları mənimsəmə imkanları genişdir. Çünki, həmin yaşda uşaqların texniki fəndləri və taktiki variantları görmə və qavramaq imkanları yüksək olur, səsin isə hansı tərəfdən gəlməsini müəyyən etməklə bunun fəndlərin düzgün icrasındakı mahiyyətini də dərk edirlər. Xüsusi ilə hərəkətlərin müəyyən bir ahənglə musiqinin sədaları altında yerinə yetirilməsi şagirdlərin əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırır, dərsə marağını və diqqətini xeyli yüksəldir. Bütün bunlarda fiziki təlimin optimal qurulmasında mühüm rol oynayır. Lakin qıcıqlandırıcı səslər, ritm ilə və müvafiq templə yerinə yetirilməyən hərəkətlər şagirdləri əsəbiləşdirir, diqqətini dərsdən yayındırır və tez yorulmaya şərait yaradır. 53 Fiziki tərbiyə təliminin optimal təşkili uşaqların yaddaşı ilə də sıx əlaqədardır. Buna görə də onlar yeni fəndlərin icrasını və taktiki variantların mənimsənilməsini əvvəllər öyrənilmişləri yada salmaqla yerinə yetirilmələri təlimə müsbət təsir göstərir. Burada başlıca şərt vaxtı ilə keçilmiş materialları təhlil və müqayisə etmək, tutuşdurmaq, fərqli cəhətlərini aşkara çıxarıb onların gözləri qarşısında canlandırmaq, habelə keçmiş təsəvvürləri bərpa etmək, yeni materiallar ilə əvvəllər mənimsənilmiş materiallar arasında əlaqə yaratmaq və bunların birliyini möhkəmlətməkdən ibarətdir. Təlimin göstərilən qaydada təşkili şagirdlərin hərəki fəallığının artmasına, ayrı-ayrı hərəkətlərin yerinə yetirilmə mexanizminin yada düşməsinə və fəal işləməsinə səbəb olur. Beləliklə, şagirdlərdə qarşıda duran vəzifələrin həyata keçirilməsinə düşüncəli, məqsədyönlü yanaşmağın imkanları xeyli genişlənir, ümumtəlim nəticələrinə müvəffəq olmağı sürətləndirir və fiziki hərəkət normativlərinin verilməsini asanlaşdırır. Ümumtəhsil fənlərinin tədrisi nəticəsində məktəbyaşlı uşaqlar hər bir hərəkətə hörmətlə yanaşmaqla bərabər, həm də müəllimə və özünə tələbkar olur. Bu sahədə sərbəst olmağa ciddi səy göstərirlər. Onların hərəkətlərin yerinə yetirilməsi barədə özlərinə məxsus fikirləri də olur. Buna görə də fiziki tərbiyənin təlimi vaxtı müxtəlif vasitələrdən o cümlədən idrakın fəallaşdırılması yolu ilə uşaqların hərəki fəallığını yüksəltmək mümkündür. Burada fiziki hərəkətlər yerinə yetirildikdən sonra yəni müşahidələri başa çatdıqdan sonra hərəkətlərin icrası texnikasını, taktiki variantlarını şagirdlərin özlərinin söz vasitəsi ilə izah etməsinə, nümayiş etdirməsinə şərait yaratmalıdır. Bu prosesdə uşaqlar izahatında səhvlərə də yol verə bilərlər. Həmin səhvlər və onların aradan qaldırılması yolları bədən tərbiyəsi müəllimi tərəfindən səbirlə, peşəkarlıqla aradan qaldırılmalıdır. Şagirdlərin idrak fəallığının yüksəltməkdə mövzu ətrafında problem situasiyanın yaradılması da vacib pedaqoji amillərdən biri hesab olunur. Burada öyrədilən hərəkətlərlə bağlı şagirlərin qarşısında sualların qoyulması və suallara cavab vermələrini tələb etməkdə problem situasiyanın müəyyən elementlərindən sayılır. Buna aid belə bir misal göstərək. Turnikdə dartınaraq dayağa qalxmaq öyrədilirsə, əvvəllər öyrədilmiş dayaga qalxmalarla əlaqədar uşaqlara belə sual vermək mümkündür: Siz əvvəllər dayağa qalxmanı necə icra etmişsiniz? Hazırda yerinə yetirdiyiniz dayağa qalxma hərəkətinin əvvəllər öyrəndiyiniz hərəkətlə fərqi vardırmı? Əgər vardırsa həmin 54 fərqli cəhətləri söyləyin. Başqa bir misal, əgər hər hansı bir qaçış növü öyrədilirsə qaçış üzrə də problem situasiya yaratmaq olar. Qaçışın növləri hansılardır? İndi öyrəndiyiniz qaçışın əvvəlkilərdən fərqləri hansılardır? Fiziki tərbiyə təliminin optimal qurulması uşaqların möhkəm iradəyə malik olmalarından da asılıdır. Müşahidə olunur ki, bəzən hərəkətlərin düzgün icrası uşaqlarda alınmır, bəzən də hərəkətlər onlarda çox çətinliklə alınır, bəzən də hərəkətin mürəkkəbliyindən qorxaraq onu icra etməkdən çəkinirlər. Uşaqlar belə hesab edirlər ki, həmin hərəkətlər onlarda alınmaz, hərəkətin icrası zamanı onlar yıxılar və zədələnə bilərlər. Bu zaman müəllim uşaqları dilə tutmalı və əyani surətdə sübut etməlidir ki, onlar həmin hərəkəti icra etmək iqtidarına malikdirlər. Bu, uşaqların hərəkəti yerinə yetirmək üçün ruhlandırır, onların psixoloji fəaliyyətini hərəkətə gətirməklə, eyni zamanda diqqətini cəmləşdirir və iradələrini həmin hərəkətin məqsədyönlü icrasına istiqamətləndirir. İradənin möhkəmləndirilməsi və istənilən səmtə yönəldilməsində görkəmli idmançıların həyatından, onlara nümunələr göstərmək lazımdır. Xüsusən, idmanda böyük nailiyyətlər qazanmaq yolunda onların qarşısına çıxmış çətinliklərdən, bunları aradan qaldırılması məqsədilə yüksək iradə nümayiş etdirib bu maneyələri dəf etmələrindən söhbət açmaq lazımdır. Məktəbyaşlı uşaqlar hər hansı maneəni keçmək üçün tələsikliyə yol verir, öz qüvvə və enerjisindən həmin fiziki işin görülməsində düzgün istifadə edə bilmir, bəzən dərsin əvvəlində və yaxud axırında çox və ya az güc sərf edirlər. Məsafələr üzrə (atletika dərslərində) yaxud hərəkətin (gimnastika) bütövlükdə tam icra olunub başa çatdırılması məqsədilə gücün düzgün bölünməməsi orqanizmdə birdən-birə yükün artmasına, yada azalmasına səbəb olur. Bunlar isə məsafənin az vaxt içərisində dəf edilməsinə, gimnastika hərəkətlərinin tələb olunan səviyyədə yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərir. Buna görə də müəllim dərs və yarış zamanı uşaqların artıq fiziki yük sərf etməsinə imkan verməməli, təlim prosesində yüklərin mərhələlər üzrə düzgün bölünməsinə çalışmalı və lazımi nəzarət etməyi yaddan çıxartmamalıdır. Yuxarıda söylənilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar: Ümumi orta təhsil yaşlı uşaqların fiziki tərbiyəsinin optimallaşdırılmasında onların əvvəlcə hərəki fəaliyyət imkanlarını yəni fiziki hazırlıq və 55 fiziki inkişafını, hərəki qabiliyyətlərini, nəhayət psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alınması mühüm şərtdir. Həmin yaşda olan uşaqlar hərəki fəaliyyət imkanlarını daha geniş hesab edirlər ki, bu da həqiqətə uyğun gəlmir. Uşaqlar bir çox hallarda hərəkətləri yerinə yetirərkən ciddi səhvlərə yol verir, təlimdə uğursuzluqlarla qarşılaşır. Bütün bunlarda ümumtəlim nəticələrinə öz mənfi təsirini göstərir, şagirdlərin fiziki tərbiyə dərslərinə marağını azaldır. Müəllimin uşaqlara qarşı düzgün münasibətdə olmaması isə onun özünə və həm də tədris etdiyi fənnə laqeyidliyin yaranmasına səbəb olur. Belə olduğu halda uşaqların öz qüvvəsini (onun özünün nəyə qadir olmasını) real qiymətləndirməsi həlledici əhəmiyyətə malikdir. Bunun üçün də müəllim, hər şeydən əvvəl, hərəkət icra olunmazdan qabaq uşaqlarda bu hərəkətlər haqqında dəqiq və düzgün təsəvvür yaratmalı və onu formalaşdırmalıdır. Bu fiziki tərbiyənin təliminə düşüncəli yanaşmağı tərbiyə edir, uşaqlar hərəkət və oyunların nə məqsədlə yerinə yetirilməsini anlayırlar. Bundan əlavə, müntəzəm və ardıcıl olaraq təlim priyomlarından optimal istifadə etməklə uşaqların fəallığının artmasını, dərsə marağının yüksəlməsini, təlim prosesinə məsuliyyətlə yanaşmasını təmin etmək mümkündür. Həmin məqsədlə də aşağıdakıların nəzərə alınması məqsədəuyğun hesab olunur. 1. Fiziki hərəkətlər və oyunlar ilk dəfə yerinə yetirilən andan etibarən və yaxud bu sahədə kobud səhvlər buraxılan zaman onların sözlə izahının daha dəqiq və konkret olmasına xüsusi diqqət yetirməlidir. Oyun və hərəkət texnikasının qüsurlu şəkildə vərdiş halına keçməsinə imkan verməməli, nöqsanlar tezliklə aradan qaldırılmalı; 2. Əvvəllər öyrədilmiş hərəkət və oyunlar deyil, yalnız yeni təlim olunan hərəkət və oyunların yerinə yetirilmə texnikasının detallarını hissə-hissə öyrətməli və təhlil etməli; 3. Hər hansı bir hərəkətin icra olunma texnikasının qiymətləndirilməsi və təhlili müəllim və şagirdlər tərəfindən aparılmalı, qənaətə gəlmək üçün fəaliyyətlər tənzimlənməli və uzlaşdırılmalı; 4. Fiziki hərəkət və oyunlar təkrar olunarkən bunların öyrədilmiş ayrı-ayrı elementləri bir daha izah edilməli və canlı surətdə göstərilməli və texniki vasitələrin yaxından köməyi ilə nümayiş etdirilməlidir. |