M. A.Əhmədov, H. M. Məhəmmədli

 
 
~ 76 ~ 
Təcrübədə    bilikləri  təsvir  etmək  üçün  məntiqi-linqvistik 
modellər (MLM) geniş tətbiq edilir [1]. MLM-lər içərisində praktiki 
istifadə  nöqteyi-nəzərdən  produksiya  sistemləri  daha    perspektivli 
hesab  olunur.  Belə  ki,  produksiya  sistemləri  (modelləri)  cari 
situasiyalara adekvat proseduralara aid informasiyaları birbaşa və hər 
kəs tərəfindən başa düşülən formada təsvir etməyə imkan verir. 
 
3.5.  Çevik  istehsal  modulunun  produksiya  modelləri  ilə 
modelləşdirilməsi 
 
Praktiki  mənada  produksiya  elm  və  texnikanın  müxtəlif 
sahələrində,  o  cümlədən  gündəlik  münasibətlərdə  geniş  istifadə 
olunan,  “situasiya

fəaliyyət”,  “səbəb

hərəkət”  və  s.  kimi 
cütlüklərlə təsvir olunan qayda kimi təsvir olunur. 
Göründüyü  kimi  məna  etibarı  ilə  produksiya  «Əgər...Onda» 
impilikasiyasına yaxın və uyğun ifadələrlə təsvir olunur. 
Məlum  olduğu  kimi  produksiya  sistemləri  üç  əsas 
komponentdən  ibarətdir[1]:  qlobal  verilənlər  bazası;  produksiya 
qaydaları  çoxluğu  (biliklər  bazası)  və  idarə  sistemi.  Produksiya 
sistemi  aşağıdakı  kimi  fəaliyyət  göstərir:  idarə  sistemi  müəyyən 
strategiya ilə biliklər bazasından elə lazım olan produksiyaları seçir 
ki, onların təsiri ilə son məqsədə çatana kimi qlobal verilənlər bazası 
ardıcıl  olaraq  X(t)  vəziyyətindən  X(t+1)  vəziyyətlər  çoxluqlarına 
keçsin.  Produksiya  sisteminin  fəaliyyətini  formal  şəkildə  aşağıdakı 
kimi göstərmək olar: 
               X(t+1)=f(x(t), u
i
(x)),                               (3.3) 
burada u
i

U; U – produksiya qaydaları çoxluğu. 
ÇİM-də  qlobal  verilənlər  bazası  onun  mexatron  qurğularının 
müxtəlif  mövqelərində  quraşdırılmış  sensorlardan  toplanmış 
informasiyalardan formalaşdırılan situativ biiklər çoxluğundan təşkil 
olunur. 
Biliklər  bazası  ekspertlər  tərəfindən  onların  təcrübə  və 
intuisiyalarına  əsaslanaraq  VƏ,  VƏ  YA,  INKAR  (    )  tipli  məntiqi 
əlaqələr  və  «Əgər...Onda»  impilikasiyalarından  istifadə  edilməklə 

---

 
 
~ 77 ~ 
formalaşdırılan produksiya qaydaları  çoxluğundan ibarətdir. 
Beləliklə, ÇİM-də produksiya sistemi aşağıdakı kimi fəaliyyət 
göstərir:  qlobal  verilənlər  bazasında  cari  situasiya  aşkarlandıqdan 
sonra,  biliklər  bazasından  müəyyən  strategiya  ilə  seçilmiş  uyğun 
produksiya qaydaları ÇİM-i son məqsədə çatmaq üçün ardıcıl olaraq 
yeni vəziyyətlərə çevirir. 
NS,  QMM,  SR  və  emal  mərkəzindən  (EM)  ibarət  ÇİM-in 
misalında  produksiya  sisteminin  verilənlər  və  biliklər  bazalarının 
yaradılması mərhələlərinə baxaq. 
ÇİM aşağıdakı kimi fəaliyyət  göstərir: detallar NS vasitəsi ilə 
QMM-in  işçi  zonasına  gətirilir;  QMM  detalı  SR  vasitəsi  ilə 
götürülməsi üçün hazırlayır; SR detalı EM-in işçi zonasına ötürür və 
detal emal olunduqdan sonra proses tsiklik rejimdə təkrar olunur. 
Produksiya  sisteminin  qlobal  verilənlər  bazasını  yaratmaq 
üçün  ÇİM-in  mexatron  qurğularının  hansı  mövqelərində  sensorların 
quraşdırılmasını  və  mexatron  qurğularının  idarə  mühərriklərinin 
təyinatlarını təyin edək (Cədvəl 3.1). 
Cədvəl  3.1-dən  istifadə  etməklə  (3.3)  ifadəsinə  əsasən,  VƏ, 
VƏ  YA,  İNKAR   
(
    )  məntiqi  əlaqələrindən  və  «Əgər...Onda» 
impilikasiyasından  istifadə  etməklə  ekspert  tərəfindən  adi  danışıq 
dilində  produksiyalar  formalaşdırılır.  Bu  halda  impilikasiyanın  
«Əgər...  »    hissəsində  ÇİM-in  vəziyyətlərini  əks  etdirən  faktlar,  
«Onda...»  hissəsində  isə  son  məqsədə  nail  olmaq  üçün  qlobal 
verilənlər bazasının vəziyyətlərini dəyişdirən siqnallar göstərilir: 
ƏGƏR  QMM-in işçi zonasında detal varsa, 
              Onun manipulyatoru son vəziyyətdədirsə  
VƏ SR-in qolu ilkin vəziyyətdədirsə, qolu geri çəkilib, tutqac 
açıq   
              vəziyyətdədirsə  
VƏ NS hərəkətdə deyilsə 
ONDA  SR-im qolunun irəli qoşulması şərti ödənilir. 
Bu yazılış daxili təsvir dilində aşağıdakı kimi ifadə olunur: 
,
   
   
)
   
&
  
  
&
  
(
  
)
(
2
11
1
17
2
11
1
12
2
1
U
X
X
X
P

 

---

 
 
~ 78 ~ 
burada 
2
1
P
 - produksiyanın nömrəsidir. Analoji olaraq, ÇİM-in digər 
produksiyaları da formalaşdırılır: 
.
  
  
)
  
&
  
  
&
  
(
  
)
(
;
  
  
)
  
&
  
(
  
)
(
;
  
  
)
  
&
  
(
  
)
(
;
   
  
)
&
  
  
&
  
(
  
)
(
;
  
  
)
  
&
  
  
&
  
(
  
)
(
;
  
  
)
(
  
)
(
;
  
  
)
  
&
   
(
  
)
(
;
   
   
)
   
&
   
(
  
)
(
;
   
   
)
   
&
   
(
  
)
(
;
   
   
)
(
  
)
(
;
   
   
)
  
&
   
(
  
)
(
;
   
   
)
   
&
   
  
&
   
(
  
)
(
1
11
1
17
1
15
1
14
1
5
1
11
1
17
1
14
1
4
1
12
1
17
1
13
1
3
1
12
1
16
1
15
1
11
1
2
1
11
1
15
1
15
1
11
1
1
2
13
2
18
2
8
2
11
2
19
2
17
2
7
2
12
2
15
2
16
2
6
2
11
2
19
2
15
2
5
2
13
2
14
2
4
2
11
1
12
2
13
2
3
2
12
1
17
1
12
2
12
2
2
U
X
X
X
P
U
X
X
P
U
X
X
P
U
X
X
X
P
U
X
X
X
P
U
X
P
U
X
X
P
U
X
X
P
U
X
X
P
U
X
P
U
X
X
P
U
X
X
X
P




















 
Baxılan  ÇİM-də  mexatron  qurğular  bir-biri  ilə  ortaq  işçi 
zonalarla  qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyət  göstərirlər  (SR  və  NS  emal 
mərkəzi  ilə).  Odur  ki,  produksiya  sisteminin  qlobal  verilənlər 
bazaları  haqqında  tələb  olunan  situasiyaları  identifikasiya  etmək 
üçün  quraşdırılan  sensorların  mövqelərinin  seçilməsində  və  biliklər 
bazasının formalaşdırılmasında həmin situasiyalar nəzərə alınmalıdır. 
Produksiya  sistemləri  ilə  modelləşdirmənin  əsas  üstünlüyü 
onların  strukturunun  sadəliyi,  istismarçı  tərəfindən  sadə  şəkildə 
qavranılması,  həm  layihələndirmə  mərhələsində,  həm  də  işçi 
rejimlərdə təkmilləşdirilməsinin mümkün olmasıdır. 
Əsas  çatışmayan  cəhəti  kimi  mürəkkəb  strukturlu  ÇİS-in 
produksiya  modellərinin  və  alqoritmlərinin  səhvlərinin  tətbiq 
mərhələsində  aşkarlanmasıdır  ki,  bu  da  həmin  mərhələnin 
müddətinin artırılması ilə müşayiət olunur. 
 

---