M. Ə. MƏMMƏdov

masiya m
ərkəzləri üçün informasiya bazalarının yaradılması 
v
ə  müxtəlif kanallar vasitəsi ilə  ötürülməsi  olmuşdur.  İn-
formasiya bazasına sənədlərin növü, sənədin təsnifat indeksi, 
s
ənədin biblioqrafik təsviri haqqında məlumatlar və s. daxil 
idi.  
Keçmiş ittifaqda tətbiq edilən avtomatlaşdırılmış elmi-
texniki  informasiya sisteml
ərindən  biri də  keçmiş  Ümumit-
tifaq Elmi-Texniki 
İnformasiya Mərkəzinin “Elm və texnika 
sah
ələrində  dərc edilməyən sənədlərin  avtomatlaşdırılmış 
sistemidir. ” 
1981-ci ild
ən istifadəyə  verilən bu sistem-  ASİNİT 
(
Автоматизированная  система  по  науке  и  технике)  dərc 
edilm
əyən sənədlərin,  o  cümlədən  disstertasiya,  xarici elmi 
ezamiyy
ələrin  materiallarını,  elmi-texniki hesabat və  digər 
s
ənədlərin  avtomatlaşdırılması  sahəsində  mühüm hadisə 
olmuşdur. Sistem aşağıdakı məsələlərin həllinə yönəlmişdi:  
-informasiya n
əşrlərinin hazırlanması və çapı; 
-d
ərc edilməyən sənədlərin informasiya fondunun təş-
kili; 
-
mövcud  informasiyanın  axtarılması  və  tələbatçılara 
çatdırılması; 
-t
ələbatçıların sorğuları əsasında sənədlərin surətlərinin 
çıxarılması və s.  
İnformasiya orqanlarının avtomatlaşdırılmış bir sistem 
kimi “ASİNİT”-in qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də 
texniki kitabxana şəbəkələrinin fondu əsasında məlumat ba-
zasının  yaradılması  və  mübadiləsi  olmuşdur.  Bu prosesdə 
Universal Onluq T
əsnifatından və  müxtəlif kitabxana təsni-
fatlarından istifadə edilmişdi.  
57 

---

Sonrakı  illərdə  digər sahəvi  informasiya  orqanlarının 
da 
avtomatlaşdırılmış  informasiya  sistemləri  yaradılmış  və 
f
əaliyyət göstərmişdir. Keçmiş Sovet İKP MK-nın 1974-cü il 
m
əlum qərarında  kitabxanalarda  mexanikləşdirmə  və  avto-
mat
laşdırma  məsələlərinin  tətbiqinin surətləndirilməsi  prio-
ritet m
əsələ kimi qoyulmuşdur. Məhz bu qərardan sonra öl-
k
ədə vahid avtomatlaşdırılmış kitabxana şəbəkəsinin yaradıl-
ması məsələsi müzakirə obyektinə çevrilmişdir.  
Keçmiş  SSRİ-də  ilk  avtomatlaşdırılmış  kitabxana-bib-
lioqrafiya sistemi 1970-ci ill
ərin  ortalarında  SSRİ  Dövlət 
Elmi-
Texniki  Kitabxanasında tətbiq  edilmişdir.  Bu sistem 
“AS QPNTB-
2”  adlanmışdır.  1970-74-cü  illərdə  Dövlət 
Ümumi Elmi-
Texniki Kitabxanasında avtomatlaşdırılmış sis-
temin birinci hiss
əsi tətbiq  edilmişdir.  Bu sitem öncə  AS 
QPNTB-
1 adlandırılmışdır. Lakin bu sistemdə müəyyən ça-
tışmazlıqlar  olduğundan  onun  təkmilləşdirilməsinə  ehtiyac 
var idi. Ona gör
ə də 1976-cı ildən başlayaraq sistemin ikinci 
m
ərhələsi tətbiq edilmişdir.  
AS QPNTB-2 
aşağıdakı  sistemlərin yerinə  yetirilmə-
sin
ə  xidmət  etmişdir:  fondun  komplektləşdirilməsi; fondun 
t
əşkili və mühafizəsi; kitabxana xidməti; kitabxana-informa-
siya f
əaliyyətinin idarə edilməsi və s.  
Az
ərbaycanda sənəd-kommunikasiya sistemlərində  və 
onun t
ərkib hissəsi  olan  kitabxanalarda  avtomatlaşdırılmış 
informasiya  texnologiyalarının  tətbiqinin ilk mərhələsi XX 
əsrin 70-ci illərində  başlamışdır.  O  zaman  keçmiş  ittifaqda 
kitabxana-biblioqrafiya prosesl
ərinin yeni informasiya texno-
logiyaları  əsasında  yenidən  qurulması  sahəsindəki meyllər 
Az
ərbaycan  kitabxanalarına  da  öz  təsirini göstərmişdir.  Bu 
58 

---

sah
ədə  ilk təcrübə  Respublika Dövlət  Plan  Komitəsinin ta-
beliyind
ə olan Respublika Elmi-Texniki Kitabxanasında baş-
ladı.  Belə  ki,  1975-ci ildə  Respublika Dövlət Plan Komi-
t
əsində RETK başda olmaqla, Azərbaycanın bütün elmi-tex-
niki kitabxanalar
ını özündə birləşdirən inteqral avtomatlaşdı-
rılmış  idarəetmə  sisteminin  yaradılması  barədə  qərar qəbul 
olundu.  Az sonra,  1976-
cı  ildə  RETK-da  bu  işin  layihələş-
dirilm
əsi və  həyata keçirilməsi ilə  məşğul  olan  xüsusi elmi 
t
ədqiqat  şöbəsi  yaradıldı.  Sistemin proqram təminatının 
yaradılması  Rusiya  Federasiyasının  Sverdlovks  şəhərindən 
olan proqramçılar tərəfindən həyata keçirilirdi. Sistem üçün 
lazım olan EHM bazası kimi Dövlət Plan Komitəsinin Azər-
baycan Elmi-T
ədqiqat Elmi-Texniki İnformasiya və Texniki-
İqtisadi  Tədqiqatlar  İnstitutunun  və  Elmi-Texniki  İnforma-
siya v
ə  Texniki-İqtisadi  Tədqiqatlar  İnstitutunun  və  Dövlət 
Statistika Komit
əsinin Hesablama Mərkəzinin avadanlığın-
dan istifad
ə edilirdi.  
Layih
ələşdirilən  bu sistem “ASU NTB Azərb.  SSR” 
ad
lanırdı və SSRİ miqyasında yaradılan yuxarıda adı çəkilən 
QASNTİ  sisteminin  tərkib hissəsi idi.  “ASU NTB Azərb. 
SSR” aşağıdakı altsistemlərdən ibarət idi: 
1. S
ənəd-məlumat bankı (elektron kataloq və s.); 
2. 
Avtomatlaşdırılmış komplektləşdirmə; 
3. S
ənədlərin analitik-sintetik işlənməsi; 
4. Kitabxana xidm
əti; 
5. Biblioqrafik informasiya; 
6. 
İdarəetmə; 
7. Maddi-texniki t
əchizat; 
8. Maliyy
ə-təsərrüfat fəaliyyəti.  
59 

---

H
ər bir sistemin özünün  bir  sıra  kompleks  məsələləri 
var idi. Sistemd
ə 32 belə kompleks məsələ mövcud idi.  
Layih
ənin həyata keçirilməsi mərhələli  şəkildə  yerinə 
yetirildi v
ə 1981-1987-ci illərdə iki əsas altsistem-kitabxana 
xidm
əti və idarəetmə istifadəyə verildi və SSRİ Dövlət Elm 
v
ə Texnika Komitəsinin xüsusi komissiyası tərəfindən təhvil 
götürüldü.  
Bu  sistem  keçmiş  SSRİ-də  ilk  inteqral  avtomatlaşdı-
rılmış kitabxana idarəetmə sistemi kimi çox yüksək səviyyə-
d
ə  layihələşdirilmişdi.  Buna görə  də  SSRİ  Xalq  Təsərrüfatı 
Nailiyy
ətləri Sərgisindəki “NTİ-80” ekspozisiyasında bu la-
yih
ə həmin sahədə ən uğurlu ləyihə hesab edilərək sərginin I 
d
ərəcəli diplomuna və  pul  mükafatına  layiq görülmüşdür. 
Heç d
ə təsadüfü deyildir ki, bu layihənin ideyaları əsasında 
Ukrayna,  Moldova v
ə  Özbəkistan  texniki  kitabxanalarının 
inteqral  avtomatlaşdırılmış  sisteminin  layihələri  yaradılmış-
dı.  
70-ci ill
ərdə RETK-də aparılan elmi-tədqiqat işləri ki-
tab
xananın maddi-texniki bazasının genişləndirilməsini tələb 
edirdi. Bunu n
əzərə alaraq 1971-ci ildə kitabxananın istifadə 
etdiyi ümumi sah
ə 550 kv. metrdən 1975-ci ildə 1. 786 km 
metr
ə çatdırılmışdır.  
RETK-
nın  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında,  Gəncə 
v
ə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində filiallarını açması ki-
tabxana  fondunun, 
oxucuların və kitab verilişinin artmasına 
s
əbəb  olmuşdur.  Belə  ki,  1980-ci ildə  kitabxananın  fondu 
11.726.247 nüsx
ədən 1989-cu ildə 19 milyon nüsxəyə çatdı-
rılmışdır, oxucuların sayı isə 1970-ci ildə 6.322 nəfər, 1975-
ci ild
ə 9.821 nəfər, 1979-cu ildə 21.546 nəfər olmuş, onlara 
60 

---