M ətbuat: millətin dili, gücü və güzgüsü 2011-2017-ci ILL
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
160
hekay ələri. «Kaspi» qəzeti, № 100, 3 may 1912; № 105, 11 may 1912) Qədim Şərq h əyatının qəhrəmanlarıdır. Müəllim Nejdanov («Nejdanovun işi» hekayəsi. Ceyhun Hacıbəylinin seçilmiş əsərləri. Tərtibçi, tərcüməçi, ön sözün müəllifi Mirz
əbala Əmrahov, Bakı, «Elm», 2006) isə Sovet rejimi dövrünü təmsil edir. Göründüyü kimi Ceyhun b əyin qəhrəmanları eyni cəmiyyəti təmsil etmədikləri kimi, h
əyat və təfəkkür tərzlərinə görə də bir-birindən kəskin fərqlənirlər. Mövzu, obrazlar, mühit, el əcə də yazıçının dili, əsərlərin janrı dəyişsə də, yazıçının təlqin v ə təqdim etdiyi ideya isə qalır: fərdin, cəmiyyətin, millətin, dövlətin ən böyük s ərvəti azadlıqdır, ədalətdir, insan haqlarıdır. Ceyhun bəy xırda ailə, məişət probleml ərindən, qadın hüquqları və azadlıqlarından yazanda da, rejim və ideologiya mövzusunda b əhs edəndə də öz ideyasına sadiqdir. Bu baxımdan C.Hacıbəylinin «Şamaxı məhkəməsi, yaxud bir xainin mükafatı» adlı irihəcmli hekayəsi də istisna təşkil etmir. Əsər Azərbaycan və rus dill ərində Münhendə nəşr olunan «Azərbaycan» jurnalında dərc edilmişdir (№ 3, 4, 5, 1952; № 6-7, 9, 10, 14, 1953). Hekayənin ilk hissəsinin verildiyi 3-cü nömr
ədəki redaksiya yazısı diqqəti çəkir. Orada deyilir: «Ceyhun Hacıbəylinin bu yaxınlarda fransızca mühüm bir əsəri çıxacaqdır: «Proces dont on na pas parle». Az ərbaycan türkcəsində əsərin adı belə səslənir: «Səssiz-küysüz məhkəmələr». Doğrudan da, dünya ictimai fikrini cəlb etmiş «gurultulu» Moskva məhkəmələrinə nisb
ətən milli cümhuriyyətlərdə qurulan məhkəmələr «səssiz-küysüz» keçdi. Lakin burada da m əqsəd eyni idi. Rusiya daxilində olduğu kimi, bu ölkələrdə də Stalin öz mütl
əqiyyətini möhkəmləndirmək üçün bir neçə nəfər istisna olmaqla, bütün köhnə kommunistl əri öldürtməli idi. NKVD-yə mənsub «klassik» bir metodla öldürtdürm əkdən əvvəl isə onları əhalinin nəzərində müttəhim etmək, ləkələmək, ictimai r əyi formalaşdırmaq lazım idi. Lakin «milli» kommunistlərin əksəri ruslar kimi «könüllü» v ə «topdan» etiraf sistemini çox da mənimsəmədiklərindən m əhkəməsiz öldürüldü, öldürülənlərin xatirəsini ləkələmək rolu isə nadirən m əhkəməyə saxlanmış «sadiq» və «fanatik» kommunistlərin öhdəsinə düşmüşdü 161
ki, bunlar da axıradək prokurorun sorğusuna «ləbbeylik» deyib, hər bir alçaqlığa ged əcəkdirlər. Azərbaycanda 30-35 nəfərə qədər Moskva lakeyləri vardı. Bunlardan yalnız Mir Cəfər Bağırov başda olmaqla üç-dörd nəfəri başlarını cəllad əlindən qurtara bildi» (№ 3, səh.11). Jurnal bu t əqdimatdan sonra «Səssiz-küysüz məhkəmələr» əsərindən «bir faci əni təfsilatı ilə dərc etməyə» başlayır. Bəri başdan qeyd etməyi lazım bilirik ki, C.Hacıbəylinin sovet rejiminin, xüsusən məhkəmə sisteminin ifşasına həsr etdiyi bir sıra bədii, publisistik yazılar məlum olsa da, «Səssiz-küysüz məhkəmələr» adlı əsərin nə özü, nə də onun haqqında yuxarıda qeyd olunandan əlavə məlumat bizə t əsadüf etməmişdir. Həmin əsərin tam mətninin tapılması, tərcüməsi, nəşri gənc t ədqiqatçıların öhdəsinə düşür. «Azərbaycan» jurnalının «bir faciə» adı ilə təqdim v ə dərc etdiyi «Şamaxı məhkəməsi, yaxud bir xainin mükafatı» hekayəsi çoxşaxəli, çoxplanlıdır. Hekayədə müəllif Stalin siyasətinin, məhkəmə sisteminin, bütövlükdə sovet rejiminin antib əşəri mahiyyətini insanlara qarşı törədilən ağlasığmaz cinay
ətlərin icraçılarının bir müddət sonra rejimin köləsinə çevrilmiş növbəti nəsil t ərəfindən eyni münasibətə məruz qaldıqlarını, eyni taleyi yaşadıqlarını göst ərməklə ifşa edir. Tarixdən məlumdur ki, bolşevikləri gül-çiçəklə qarşılayan, onların hakimiyyətində təmsil olunan Həmid Sultanov, Əliheydər Qarayev, Dadaş Bünyatzad ə kimi kommunistlər bir müddət sonra «əksinqilabçı», «trotskiçi», hətta «pantürkist», «mill ətçi», «müsavatçı» damğası ilə edam olunmuş, güllələnmiş, yaxud sürgün edilmişdir. Başqa sözlə desək, Gəncə üsyanını qanda boğan, Firudin b əy Köçərli kimi Azərbaycan xalqının böyük övladının qətlinə fərman verən c əlladı tarix özü cəzalandırmışdır. Vaxtı ilə Azərbaycan xalqının qanına susayan S.Şaumyanla Bakı Kommunasında əməkdaşlıq edən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin süqutu üçün dəridən qabıqdan çıxan, sonralar isə Azərbaycan SSR Daxili İşlər naziri olmuş Həmid Sultanova elə qurduğu sovet hökuməti qənim k əsilir: 18 il sonra – 1838-ci ildə məşhur «troyka»nın qərarı ilə güllələnir. Haqqında bəhs etdiyimiz hekayənin baş qəhrəmanı həmin Həmid Sultanov 162
Az ərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasında Moskvaya nökərçilik etmiş, sonralar da el ə Moskvanın fitvası ilə qətlə yetirilmiş milli kommunistlərin ümumil
əşdirilmiş obrazıdır. Elə «Şamaxı məhkəməsi» də ona dəlalət edir ki, bu q əbildən olan «məhkəmələr» Azərbaycanın istənilən bölgəsi üçün xarakterik idi. Tarixi s ənədlər, təkzibolunmaz məxəzlər dediklərimizə şahidlik edir. Bu baxımdan Elxan Süleymanov, Məhərrəm Zülfüqarlı və Dəyanət Musayevin mü əllifliyi ilə Azərbaycan və ingilis dillərində nəşr olunan «Şamaxı qırmızı terrorun h ədəfində (XX əsrin 30-40-cı illər repressiyaları)» kitabı da böyük maraq doğurur. Əsərdə 1930-40-cı illərdə sovet hökumətinin Şamaxıda həyata keçirdiyi repressiyalardan, xüsusil ə Təklə faciəsi və Həmid Sultanovun da ittiham edildiyi «Şamaxı prosesi»ndən ətraflı bəhs olunur. Kitabla bağlı resenziya yazan dosent M. Əsədli göstərir ki, müəlliflər əsər üzərində işlərkən yazılı mənbələrlə yanaşı, Q ərbdə geniş yayılmış şifahi tarixdən, hadisələrin canlı şahidi olmuş şamaxılıların da xatir ələrindən istifadə etmişlər ( Əsədli M. «Şamaxı qırmızı terrorun hədəfində (XX əsrin 30-40-cı illər repressiyaları)» kitabı haqqında», «Bakı xəbəri» qəzeti, 8 yanvar 2013). «T əklə faciəsi» kimi tarixə düşmüş hadisə zamanı 70 nəfər k əndlinin heç bir günahı olmadan cəzalandırılması repressiyanın miqyasını artırmaq və Moskvaya hesabat vermək məqsədi daşıyırdı. Kitabda tarixi sənədlərə istinad
ən belə hadisələrin Azərbaycanın digər bölgələrində də həyata keçirildiyi qeyd olunur. Bu m əhkəmə prosesləri Stalin siyasətinin antihumanist mahiyyətinin göst
əricisidir.
Şamaxıda keçirilən açıq məhkəmədə müttəhimlər kürsüsündə əyləşənlərdən biri H
əmid Sultanovun uzun müddət o dövrün iqtidarına xidmət etməsinə baxmayaraq, ona olan münasib ət, verilən işgəncələr kommunist rejiminin iç üzünü bir daha üz ə çıxarır. Şamaxı prosesi məhz H.Sultanovu sıradan çıxarmaq üçün t əşkil olunduğundan, digərlərinin onun güdazına getdiyi ehtimal olunur. M. Əsədli yazır ki, burada müəlliflər çox düzgün bir nəticəyə gəlir: «Bu dövrdə əgər Bakı - Şamaxı şose yolu deyil, digər rayon ərazisində yol tikintisi həyata keçirilsə idi, Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|