M. M. Musayev

 

28 

2.2. Linqvistik qavram   

Sözügedәn  anlayış  insan  tәrәfındәn  psixoloji  sәviyyәdә  dәrk 

edilәn  vә  koqnitiv  xarakterli  şüurlanma  ilә  kamillәşәn  tәfәkkürün  yaran-

ması  vә  inkişafının  dil  çәrçivәli  faktorları  ilә  müәyyәnlәşdirilmәkdәdir. 

Bu  anlayış  Allahın  yaratdığı  insan  tәfәkkürünün  inkişafı  ilә  bilavasitә 

bağlıdır  vә  dünya  sistemi  mütәnasibliyinin  mühafizә  olunmasında 

qavramaların  rolu  vә  linqvistik  olaraq  adlandırılması  ilә  isә  bilvasitә 

әlaqәlidir. Dünyanın dil xәritәsini tәşkil edәn universal vә milli sәciyyәli 

fonetika,  fonologiya,  morfologiya,  sintaksis,  leksika,  leksikoqrafiya  vә 

frazeologiya  üst  kateqoriyaları  konkret  linqvistik  göstәricilәrlә  bilinir. 

Bunlar  eyni  zamanda  mücәrrәd  konseptual  quruluşlarla  ifadә  edilәn 

qavram  vә  komponetlәri  ilә  dә  tәsbit  olunur.  Belәliklә,  hәm  konkret  dil 

göstәricilәri,  hәm  dә  konseptual  faktorlarla  ifadә  edilәn  anlayışlar 

linqvistik  qavramlar  olaraq  tәrif  edilir.  Sözügedәn  kateqoriyalardan  hәr 

biri bir çox dildә konkret qrammatik göstәricilәri ilә işarәtlәnir. Bәzәn isә 

müxtәlif  dillәrdә  qrammatik  kateqoriyaların  konkret  qrammatik 

göstәricilәri  olmur.  Mәsәlәn,  bir  çox  dildә  leksik,  sintaktik  vә  morfoloji 

göstәricilәrin  birinci  vә  sonrakı  funksiyaları  ilә  kompleksiv  olaraq  ifadә 

edilә  bilәn  ümumi  aspektuallıq  linqvistik  qavramı  vә  buna  bağlı  olaraq 

müәyyәnlәşdirilәn  tәrz  alt  kateqoriyası  vә  ya  alt  qavramı  vardır. 

Aspektuallıq  faktoru  bu  vә  ya  digәr  şәkildә  türk  dillәrindә  dә  vardır. 

Ancaq bir çox dünya dilindә olduğu kimi ümumtürk dilindә aspektullağın 

konkret  bir  kateqoriya  olaraq  morfoloji  göstәricilәri  yoxdur  (Musaoğlu, 

Kirişçioğlu 2008). 

 

Girişə dair yoxlama sualları və tapşırıqlar 

 

1.

 

“Ön  Söz”dә  vә  “Giriş”dә  adı  çәkilәn  “Türkoloji  dilçiliyin 

tarixi”,  “Azәrbaycan  dilindә  mürәkkәb  sintaktik  bütövlәr”,  “Azәrbaycan 

dili  sintaksisi  vә  mәtn  dilçiliyi”,  “Türk  dillәrindә  mürәkkәb  cümlә  vә 

mәtn  sintaksisi”  kimi  filoloji-türkoloji  kursların  tәdrisinin  vә  bunlarla 

bağlı  olaraq  koqnitiv  vә  kompüter-mühәndis  dilçiliyi  yönüm  vә 

yöntәmlәrinin öyrәnilmәsinin başlıca mәqsәd vә vәzifәlәri hansılardır? 

2.

 

Bu  kursların  tәdris  olunmasının  ayrılıqda  gәnc  türkoloq  vә 

bütövlükdә filoloq kadrlarının hazırlanmasında yeri vә önәmi nәdәn iba-

rәtdir? 

---

 

29 

3.

 

Konkret  olaraq  “Türk  әdәbi  dillәrindә  mürәkkәb  cümlә 

sintaksisi” kursunun hansı әnәnәvi vә yeni elm sahәlәri ilә әlaqәsi vardır? 

Kursun әsas araşdırma-öyrәnilmә yönüm vә yöntәmlәri hansılardır?    

4.

 

Türkologiya  vә  türkoloji  dilçilik  qavramları  nә  demәkdir? 

Türkoloji dilçilik qavramı sözün geniş vә dar mәnalarında hansı qavrayış-

ları vә dilçilik sahәlәrini ehtiva edir?    

5.

 

İndiyә  qәdәr  türk  dillәri  hansı  elmi-linqvistik  prinsiplәrlә 

tәsnif olunmuşdur? “Türk dillәrinin sosiolinqvistik tәsniflәndirmәsi” bәhsi 

türkologiyada  aparılmış  olan  әvvәlki  tәsnifatlardan  hansı  özәlliklәri  ilә 

fәrqlәnir? 

6.

 

Koqnitiv vә kompüter-mühәndis dilçiliyindә dil necә vә han-

sı  elmi  әsaslara  görә  öyrәnilir?  İnsana  mәxsus  olan  hansı  duyğular  koq-

nitiv  dilçilikdә  әsas  araşdırma-öyrәnilmә  obyektlәri  kimi  yer  alır?  Koq-

nitiv  dilçiliyin  әsas  elmi-linqvistik  prinsiplәri  kimi  özünü  göstәrәn  qav-

ramlaşdırma  vә  kateqoriyalaşdırma  anlayışları  haqqında  nә  deyә  bilәr-

siniz? Türkoloji dilçilikdә ayrı-ayrı dil sәviyyәlәrinә dair aparılan qavram-

laşdırma vә kateqoriyalaşdırma әsnaları vә ya proseslәri necә müәyyәnlәş-

dirilә bilәr?      

7.

 

Konseptual sәciyyәli qavramlaşdırmalar, kateqoriyalaşdırma-

lar  vә  “linqvistik  qavram”lar  nә  demәkdir?  Bu  qavramlaşmaların  vә 

kateqoriyalaşmaların  әsas  prinsiplәrinin  tәsbit  edilmәsi  üçün  sözügedәn 

kursda  hansı  dil  sәviyyәlәri  vә  ya  türkoloji  dilçilik  problemlәrinә  toxu-

nulmuşdur? 

 

Ədəbiyyat 

 

Андреева  С.  В.  2004,  Типология  конструктивно-синтакси-

ческих единиц в русской речи. –Вопросы языкознания, No 5, s. 32-44.   

Bilgisayar  destekli  dil  bilimi  çalıştayı  bildirileri  2006,  14  Mayıs 

2005,  Atatürk  Kültür,  Dil  ve  Tarih  Yüksek  Kurumu,  Türk  Dil  Kurumu 

Yayınları, Ankara, s. 139-158. 

 Bozşahin,  Cem  ve  Zeyrek,  Deniz  2000,  Dilbilgisi,  Bilişim  ve 

Bilişsel  Bilim.  –Dilbilim  Araştırmaları,  Boğaziçi  Üniversitesi  Yayınevi, 

İstanbul, s. 41-48. 

 Дeмянкoв  В.  З.  1994,  Когнитивная  лингвистика  как  разно-

видность  интерпретирующего  подхода.  –Вопросы  Языкознания,  № 

4. с. 17-33. 

---

 

30 

 Doğan G. 2000, ‘İltifat olgusuna Bilişsel Bir Yaklaşım. –Dilbilim 

Araştırmaları, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, s. 49-63. 

Хaнинa  О.  В.  2004,  Желание:  когнитивно-функциональный 

портрет.–Вопросы Языкознания, № 4, с. 122-155.  

Jackendoff  R.  1984,  Sense  and  reference  in  a  psychologically 

based semantics.//Talking minds. Cambridge (Mass.), s. 49-72. 

Кибрик А. А. 1994, Когнитивные исследования по дискурсу. –

Вопросы Языкознания, № 5, с. 126-139.  

Крaвченкo  А.  В.  2001,  Когнитивная  лингвистика  и  новая 

эпистемология  (К  вопросу  об  идеальном  проекте  языкознания).–

Известия АН. Серия Литературы и Языка, том 60, № 5, с. 3-12. 88. 

Кубрякoвa    Е.  С.  1994,  Начальные  этапы  становления 

когнитивизма:  лингвистика  –  психология  –  когнитивная  наука.  –

Вопросы Языкознания, № 4, с. 34-47.   

Курт  О.  2002,  Обучение  студентов  языкового  вуза  идиомам 

турецкого  языка  на  основе  когнитивно-культурологического 

подхода, АКД, Минск, 18 с.  

Гуреeв  В.  А.  2004,  Языковой  эгоцентризм  в  новых 

парадигмах знания.– Вопросы Языкознания, № 2. с. 57-67.

 

 Гуреeв  В.  А.  2005,  Проблема  субъективности  в  когнитивой 

лингвистике.–Известия ран. Серия литературы и языка , T. 64, No 1, 

s. 3-9. 

 LES:  1990,  Лингвистический  энциклопедический  словарь, 

Москва,  “Советская Энциклопедия”, 1990, 683 с.  

Маслова Е. С. 2004, Динамика типологических распределений 

и стабильность языковых типов. –Вопросы языкознания, No 5, s. 3-

16. 

Мурясов Р. З, Самигуллина А. С, Федорова А. Л. 2004, Опыт 

анализа  оценочного  высказывания.  –Вопросы  языкознания,  No  5,  s. 

68-78.  

Musaoğlu, Mehman 2007, Çağdaş Türk Yazı Dilleri ve Haritası, 

TÜRKSOY Türk Dünyası Kültür ve Sanat Dergisi, 25/4, s.22-27. 

 Musaoğlu,  Mehman  2008,  Azerbaycan  Türkçesinde  Fiil  Çekimi. 

Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Güz, 3, s.11-29.  

Musaoğlu, Mehman, Kirişçioğlu, Fatih 2008, Türk Dil Biliminde 

Görünüş Kategorisinin İncelenmesi Üzerine. –Türkologiya, No 1-2, 2008, 

s. 32-54.  

---