M. M. Musayev

 

50 

darılt-, 

domalt//dombalt-, 

ekşit//turşut-, 

fırlat-, 

gebert//gəbərt-, 

genişlet//genişlət-,  ihtiyarlat-  ‘qocaltmaq’,  irkilt-  ‘həyəcanlandırmaq, 

qorxutmaq’,  kımıldat//qımıldat-,  korkut//qorxut-,  körelt-  ‘söndürmək, 

bitirmək’  morart-  ‘qaraltmaq,  göyərtmək’,  parlat-,  sersemlet//sərsəmlət-, 

sümkürt-  ‘burnunu  sildirmək’,  terlet//tərlət-,  tozut-  ‘toz  qaldırmaq, 

sovurmaq, ağlını itirmək’, yücelt//ucalt- vә s.  

Yuxarıda göstәrilәn tipdәki feillәrdәn 20-si tәsirli feillәrdәn tәsirli 

feil  düzәldilmәsi,  yәni  feil  daxili  söz  yaradıcılığı  morfoloji-sintaktik 

modelindә  formalaşır.  Bunlar  aşağıdakılardır.  Mәsәlәn:  Anımsat- 

‘xatırlatmaq’,  belirt-‘açıqlamaq’,  çemberlet/çənbərlət-,  donat-  ‘bəzəmək, 

süsləmək,  birisinin  geyinməsini  təmin  etmək’,  evirt-‘çevirmək’, 

savurt//sovur-, yayımlat-, yont- vә s.  

Akıt//axıt-, 

benzet//bənzət-, 

damlat//damcılat-, 

koyult- 

‘qoyulaşdırmaq’,  sıçrat-,  yönelt//yönəlt-  etdirәnlik  feillәri  tәsirsiz 

feillәrdәn  tәsirli  vә  tәsirsiz  feillәr  olaraq  düzәldilir.  Bu  da  morfoloji-

sintaktik  sәciyyәli  bir  söz  yaradıcılığı  modelidir.  Sözügedәn  feillәr 

“Türkçe Sözlük”dә leksikoqrafik vahidlәr olaraq yer alır (Türkçe Sözlük 

1998: 60; 269; 525; 1373; 1960; 2467).  

Çarpıt-‘düzgün olmayan bir hala gətirmək’, benimset/mənimsət-, 

dinlet//dinlət-, hatırlat//xatırlat-, hırpalat/xırpalat-, özlet//özlət-, püskürt-, 

tanıt- feillәri dә “Türkçe Sözlük”dә ayrı-ayrı leksikoqrafik vahidlәr olaraq 

yer alır (Türkçe Sözlük 1998: 44; 267; 595; 957; 988;1748; 1835; 2132). 

Hәmin  etdirәnlik  feillәri  tәsirli  feillәrdәn  tәsirli  vә  tәsirsiz  feillәr  olaraq 

feil daxili söz yaradıcılığı morfoloji-sintaktik modelindә gerçәklәşir.   

Ayart- ‘başdan çıxartmaq’(ayırt-) ve ısırt- ‘dişlətmək’ feillәri, tәsirli 

vә  tәsirsiz  feillәrdәn  tәsirli  vә  tәsirsiz  feillәr  olaraq  düzәldilir  (Türkçe 

Sözlük 1998: 172; 176; 1022). Sözügedәn etdirәnlik feillәrinin bütün siya-

hısı üçüncü “Əlavә”dә әlifba sırası ilә verilmişdir (Bax: Əlavә 3). 

 Tәmin etmәk, sәbәb olmaq, icazә (izin) vermәk, yardım (kömәk) 

etmәk, bir işi gördürmәk vә ya elәtdirmәk, yerinә yetirmәk vә s. anlamlar 

müxtәlif  hadisәlәrin  vә  konseptual  fenomenlәrin  qavramlaşdırılmasında 

vә  kateqoriyalaşdırılmasında  önәmli  rol  oynayır.  Bu  anlam  sahәlәri  ilә 

gerçәklәşәn  feillәr  ümumtürk  dilinin  leksik  tәrkibindә  çox  yer  tutur.  Bu 

baxımdan  Türkiyә  türkcәsi  vә  Azәrbaycan  türkcәsindә  ºR,  ºT  şәkilçilәri 

ilә  formalaşan  250-yә  qәdәr  etdirәnlik  feli  diqqәti  çәkir.  Sözügedәn 

feillәrin  200-ü  tәsirsiz  feillәrdәn  tәsirli  feil  olaraq  düzәlir.  Leksik-

qrammatik  xarakterli  belә  bir  söz  yaradıcılığı  modeli  feil  daxili  qram-

matik-leksikoqrafik sәciyyәsi ilә seçilir. Uyğun bir hәrәkәtli iş, durum vә 

---

 

51 

proses  etdirәnlik  feillәri  ilә  vә  subyektiv,  obyektiv  vә  predikativ  faktor-

larla normal bir sintaktik sıralanmada ifadә edilir. Bu isә diskurs sәciyyәli 

ümumi  tekstlinqvistik  kontekstlәrin  funksional  olaraq  gerçәklәşmәsi  ilә 

әlaqәlidir.  Tәmin  etmәk,  sәbәb  olmaq,  icazә  (izin)  vemәk,  yardım  (kö-

mәk)  etmәk,  bir  işi  gördürmәk  vә  ya  elәtdirmәk,  yerinә  yetirmәk  vә  s. 

anlamlarla istәnilәn bir kontekst gerçәklәşir. Bu, sәbәbiyyәt xarakterli bir 

qavramlaşmanı da ortaya çıxardır. Belә bir qavramlaşma faktoru konsep-

tual-koqnitiv  sәciyyәli  dәrketmә  çevrәlәrinin  (frame)  dәrkedici  sәviyyә-

dәki  “iltifat,  xoşbәxtlik,  arzu,  istәk,  mәrhәmәt,  sevgi,  acıma”  vә  s.  qav-

ramları ilә qarşılıqlı olaraq tәmin olunmaqdadır. Necә ki, bir ana öz uşağı-

na suyu, hәr şeydәn öncә, onu sevdiyi vә ona kömәk etmәk lazım gәldiyi 

üçün içirir. Hәr hansı biri kor bir adamı küçәnin o biri tәrәfinә ona yazığı 

gәldiyi vә mәrhәmәt etdiyi üçün keçirir.  

Sözügedәn işlәrlә ümumi sәciyyәli sәbәbiyyәt qavramlaşması müәy-

yәnlәşir. Belә müәyyәnlәşmә “ bir işi yerinә yetirmә vә ya bir işi gördürmә 

fәaliyyәtlәrinin “sevgi  vә  yardım etmәk, acıma  vә  mәrhәmәt” qavramlarına 

bağlı  olaraq  hәyata  keçirilmәsi  ilә  gerçәklәşir.  Bütün  bunlar  isә    ºR  vә  ºT 

morfemlәrinin  çox  vaxt  tәsirsiz,  bir  qismi  dә  tәsirli  vә  tәsirli-tәsirsiz  olan 

uyğun feil köklәrinә vә kök әsaslarına artırılması ilә mümkün olmuşdur.  

Belәliklә,  felin  etdirәnlik  (mәnaca)  növü  onun  digәr  mәlum,  icbar, 

mәchul,  qayıdış  vә qarşılıq-müştәrәk növlәri ilә leksikoqrafik sәviyyәdә  yer 

almaqda  vә    mübtәda,  tamamlıq  vә  xәbәr  sıralanmalı  sintaktik  ortamda 

işlәnilmәkdәdir.  Burada  müxtәlif  konseptual  faktorlar  vә  sәbәbiyyәt  faktına 

bağlı anlamlar iyerarxiyası ºR  vә ºT formadüzәldici şәkilçilәrlә ifadә edilir. 

Bu  da  sözügedәn  etdirәnlik  feillәrinin  felin  növlәri  içәrisindә  koqnitiv-

konseptual xarakterli bir kateqoriya olaraq tәsniflәndirilmәsini şәrtlәndirir.  

 

 2.2. 

Felin 

şəkil 

kateqoriyasının 

konseptual-struktur 

təsnifləndirməsi  

Azәrbaycan  dilinә  aid  yazılmış  monoqrafik  xarakterli  dilçilik 

әsәrlәrindә  felin  xәbәr  şәkli  olaraq  “zamanları”  (Axundov  1961),  digәr 

feil  şәkillәri  kimi  isә  “әmr,  lazım,  arzu,  vacib,  şәrt  vә  davam  şәkillәri” 

(Rәhimov 1965) öyrәnilmişdir. Bununla bәrabәr, qrammatika kitablarında 

bәzәn  “felin  bacarıq  şәkli”ndәn    (Hüseynzadә  1973:  228-229)  dә  bәhs 

edilmişdir. Feil şәkillәrinin tәsnifatı türk әdәbi dillәrinә dair indiyә qәdәr 

әnәnәvi  vә  yeni  dilçilik  yöntәmlәri  ilә  yazılmış  bir  çox  elmi-linqvistik 

araşdırmada da geniş yer almışdır.  Sözügedәn әsәrlәrdә hәm hәr bir dildә 

işlәnilәn  feillәrin  özünәmәxsus  fәrqliliklәrindәn,  hәm  dә  türk  dillәri 

---