M. M. Musayev

 

43 

semantik-funksional yerlәşmәsi birinci vә ikinci kontekstdәkilәrdәn fәrqli 

bir  sıralanma  ilә  gerçәklәşir.  Belәliklә,  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlә-

rindәn  gәtirilәn  örnәklәrin  temaya  vә  remaya  görә  tәsniflәndirilmәsi 

T=Z+X formuluna dayanır. Türkmәn, özbәk, qazax türkcәlәrindәn gәtiri-

lәn örnәklәrin temaya vә remaya görә tәsniflәndirmәsi Z=T+X formuluna 

әsasәn  müәyyәnlәşdirilir.  (Mürәkkәb  cümlә  örnәyindә  tema-rema  aktual 

üzvlәnmәsindәn isә dәrs vәsaitinin ikinci hissәsindә bәhs edilәcәkdir.)  

Müasir dilçilikdә hәr hansı bir dildәki cümlә üzvlәrinin seman-

tik-funksional parçalara ayrılmasının linqvistik-sintaktik formulları mәtnә 

vә ya öyrәnilәn dilin sabit vә inversiyalı sıralanmalarına görә gerçәklәşәn 

ontoloji  sәciyyәli  әsl  mәtn  örnәyinә  görә  öyrәnilir.  Sözügedәn  әsl  mәtn 

örnәyinin yazılı vә şifahi olaraq gerçәklәşәn müxtәlif formaları kontekstә, 

dilin işlәnildiyi sosyolinqvistik ortama, diskursa vә ya canlı dilin danışıq-

xәbәrlәşmә  vasitәsi  olaraq  hәr  şәkildәki  işlәnilişninә  görә  müәyyәnlәşir. 

Bu  baxımdan  sözügedәn  semantik-funksional  parçaların,  yәni  tema  vә 

remaların hәr hansı bir mәtlinqvistik ortamdakı sayı istәr türk әdәbi dillә-

rindә, istәrsә dә digәr dünya dillәrindә bir universal-linqvistik amil olaraq 

fakültativ  sәciyyәlidir.  Bunların  sayı  hәr  hansı  bir  dilin  müxtәlif  dil-

danışıq sahәlәrindәki işlәnilmә  potensialına bağlı olaraq ortaya çıxar. 

 

2.   Qavramlaşmalar və kateqoriyalaşmalar 

Sözügedәn  qavramlaşmalar  vә  kateqoriyalaşmalar,  hәr  şeydәn 

öncә,  insan  hafizәsindә  gerçәk  prototiplәri  ilә  dәrk  olunaraq  yığılan  vә 

beyindә  yenidәn  işlәnilәn  biliklәrә  söykәnmәkdәdir.  Hәmin  biliklәrin  vә 

hәr cür digәr mәlumatların dil sәviyyәlәri ilә ifadәsinә bağlı olaraq özünü 

göstәrәn  ümumi  “funksional-semantik  tablo”nun  “on-line”  olaraq  müәy-

yәnlәşdirilmәsi  vә  alt  qavramları  vә  kateqoriyaları  ilә  adlandırılması  isә 

koqnitiv  dilçiliyin  işidir.  Bu  baxımdan  ilk  öncә  türk  әdәbi  dillәrinә  dair 

konseptual  sәciyyәli  qavramlaşmalar  vә  kateqoriyalaşmalar  kontekstinin 

әsas parametrlәrinin nәdәn ibarәt olduğunu göstәrmәk istәdik. Buna görә 

dә  formadüzәltmә  vә  sözdәyişdirmә  alt  kateqoriyalarına  dair  öncә  felin 

növ vә şәkil, üst sәviyyәli predikativlik dәrәcәlәrinә aid olaraq isә sintak-

sisin mürәkkәb cümlә modellәrini müyyәnlәşdirdik. Ümumtürk mәtninin 

bәzi  ontoloji-tipoloji  özәlliklәrini  dә  tәsbit  etmәyә  çalışdıq  vә  universal-

milli sәciyyәli frazeoloji söz yaradıcılığına aid örnәklәrlә bir-birinә iki әn 

yaxın qohum dilin müqayisәli frazeologiya korpusunun “on-line” prinsip-

lәrini sıraladıq. Belәliklә, türkoloji dilçilikdә konseptual qavramlaşdırma-

ların  vә  uyğun  kateqoriyalaşdırılmaların  leksem-frazem  sәciyәli  söz 

---

 

44 

yaradıcılığına, formadüzәltmә vә sözdәyişdirmә әlamәtlәrinә vә sintaksis-

mәtn  sәviyyәsindәki  predikativlik  dәrәcәlәrinә  görә  müәyyәnlşdirilә 

bilәcәyini göstәrdik.  

 

2.1. Türk ədəbi dillərinin konseptual-struktur qrammatikası 

İndiyә qәdәr istәr sözün geniş anlamında türk dillәri vә dialekt-

lәrinin,  istәrsә  dә  sözün  dar  anlamında  müasir türk  әdәbi  dillәrinin  öyrә-

nilmәsindә  ümumtürk  dili  özünәmәxsusluqları  çox  vaxt  gözdәn  qaçırıl-

mışdır. Ancaq dil kateqoriyalarının ümumtürk dili mәntiqi tipinә görә mo-

dellәşdirilmәsi  mümkündür.  Belә  ki,  aşağıda  hәm  ayrılıqda  felin  növ  vә 

şәkil kateqoriyalarına, hәm dә bütövlükdә üst predikativlik dәrәcәlәri ilә 

müәyyәnlәşәn  mürәkkәb  cümlәlәrә  dair  konseptual-struktur  xarakterli 

linqvistik modellәşdirmәlәr verilmişdir. Bununla bәrabәr, ümumtürk mәt-

ninin bәzi ontoloji-tipoloji özәlliklәri dә göstәrilmişdir. 

 

2.1.1. Felin növ kateqoriyasının konseptual-struktur modeli  

Haqqında  bәhs  edilәn  modellәşdirmә  leksik-qrammatik  xarak-

terli ºR,ºT  vә  DºIR  formadüzәldici  şәkilçilәrin  ayrıca bir  birinci  dәrәcәli 

işi etdirmək

*

 (səbəb) növü alt kateqoriyasının qurucu morfoloji әlamәti ki-

mi fәrqlәndirilmәsi ilә qurulur. 

 Bu  modeldәki  konseptual-morfoloji  komponentlәrin  yeri 

növdüzәldici 

alt 

kateqoriyaların 

mәlum=etdirәn=icbar 

vә 

mәchul=qayıdış=qarşılıq-müştәrәk  sintaqmatik  vә  mәlum=mәchul; 

etdirәn=qayıdış;  icbar=qarşılıq-müştәrәk  paradiqmatik  sıralanmaları  ilә 

müәyyәnlәşdirilir: 

                                                           

*

  “Etmәk”  feli  Azәrbaycan  türkcәsindә  bir  işi  yerinә  yetirmәk,  әmәlә  gәtirmәk,  görmәk, 

elәmәk mәnasında işlәdilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 1980: 216). Burada sözügedәn 

feil növü “et+dir” kömәkçi morfemlәrindәn düzәldilmiş sözlә adlandırılmışdır.  

---

 

45 

Etdirәnlik sırası: 

Etmәk         Etdirmәk          Başqasına etdirmәk 

morfoloji- 

 

(Aktiv)         (Sәbәb) 

 

(İkiqat sәbәb) 

leksikoqrafik 

       

iç-,qaç-, biş-    

o

r, 

o

t: içir-, bişir-     

o

t, d 

o

r:     içirtdir-,qaçırt-

  

növlәr 

 

 

 

 

 

 

Qayıdışlıq sırası: 

Mәchulluq     Qayıdışlıq    Qarşılıqlıq-müştәrәklik

 

Sintaktik-   

             (Pasif)           (Refleksif) 

 (Resiprok) 

kontekstual

         

o

l, 

o

n: döyül-, sevil-     

o

l, 

o

n: döyün-, sevin-      

o

ş: görüş-, qaçış- 

növlәr (Musaoğlu 2008: 214). 

 

2.1.1.1.  Bir  işin  yerinə  yetirilməsinə  dair  r  (-ar,  -er;  -ır,  -ir,  -

ur, -ür) etdirənlik feilləri 

R  (-ar,-er;  -ır,  -ir,  -ur,  -ür)  şәkilçisi  әn  çox  tәsirsiz  mәlum 

feillәrdәn  bir  qat  sәbәblilik  anlamlı  tәsirli  etdirәnlik  feillәrini  әmәlә 

gәtirir. Vә ya felin mәnaca konkret bir növünü, başqa bir sözlә, etdirәnlik 

paradiqmatik  sıralanmasında  bir  işi  görmәk  vә  başa  çatdırmaq  semantik 

mәrkәzini yaradır. Necә ki, aşağıda Türkiyә türkcәsindәn gәtirilәn etdirәn-

lik  anlamlı  onar-  ‘tәmir  etmәk’  vә  ölçer-  ‘alovu  güclәndirmәk  vә  ya 

lampanın  işığını  artırmaq’  feillәri  tәsirli,  digәrlәri  isә  tәsirsiz  feillәrdәn 

әmәlә  gәlmişdir. 

0

R  şәkilçisi  onar-  felindә  saitlә  bitәn  bir  felә  (ona) 

artırılmışdır.  Halbuki  bu  şәkilçinin  digәr  türk  әdәbi  dillәri  vә 

dialektlәrindә  әksәriyyәt  etibarilә  ç, ş,  t,  bәzәn  dә  x, p  samitlәri ilә  bitәn 

tәsirsiz feillәrә artırıldığı müşahidә olunmaqdadır (Musaoğlu 2008: 218). 

Konseptual  xarakterli  belә  bir  leksikoqrafik  durumun  türk  dilindә  ortaya 

çıxması bütövlükdә şәkilçilәrlә reallaşan söz yaradıcılığında, ayrılıqda isә 

feil daxili mәna yuvalanmasında vә ya felin növ kateqoriyasının şәkillәn-

mәsindә  yeni  bir  linqvistik  hadisәdir.  Belә  bir  dil  daxili  inkişaf  cümhu-

riyyәt  dövrü  Türkiyәsindә  başlanğıçda  türk  dil  inqilabına  bağlı  olaraq 

hәyata keçirilmişdir. Nәticәdә elm vә texnologiyanın vә gündәlik hәyatda 

ortaya çıxan müxtәlif konseptual faktorların ifadә olunmasına vә Türkiyә 

türkcәsinin zәnginlәşdirilmsinә bağlı olaraq davam etdirilmişdir. Sözüge-

dәn  morfoloji  әlamәtlә  gerçәklәşәn  linqvistik  hadisә  digәr  türk  dillәri  vә 

---