M. M. Musayev

 

46 

dialektlәrindәn  fәrqli  sәviyyәdә  orijinal  bir  feil  növü  әmәlә  gәtirmә  qılı-

nışı olaraq müәyyәnlәşdirilә bilәr.  

  

2.1.1.2. -ar, -er//-ər etdirənlik feilləri 

-Ar  şәkilçisi  ilә  formalaşan  çal-ar  (Türkçe  Sözlük  1998:  427) 

‘yetişmәk  vә  dәymәk’feli  subyektә  mәxsus  bir  vәziyyәti  bildirir.  Bu  ba-

xımdan  sözügedәn  feil  bir  işi  görmәk  vә  ya  başa  çatdırmaq  mәnasını 

deyil,  subyektә  mәxsus  bir  işin  vә  ya  fәaliyyәtin  icra  olunmasını  ifadә 

edir.  Ölç-  tәsirli  feli  isә  ölçer-  (Türkçe  Sözlük  1998:  1723)  tәsirli  feli 

halına  gәlәrәk  mәnaca  fәrqlilәşmişdir.  Ancaq  yenә  dә  bir  işi  görmәk 

mәnasında işlәnilәn bir feil sәciyyәsini daşımaqdadır. 

0

R şәkilçisi -ar, -er 

şәkillәri  ilә  bir  işi  görmәk  vә  başa  çatdırmaq  mәnalı  feil  növü  qılınışını 

yaratmaqdadır.  Sözügedәn  iş-hәrәkәt  qılınışını  ifadә  edәn  etdirәnlik 

feillәri aşağıdakılardan ibarәtdir:  

çıkar//çıxar(t)-                                      kopar//qopar-  

çöker- ‘çökdürmәk’                             onar- 

gider- ‘ortadan qaldırmaq’                   ölçer-  

göçer- ‘keçirmәk, hәvalә etmәk’         uyar- ‘xәbәrdarlıq etmek’  

Yuxarıda göstәrilәn çıkar//çıxar- vә kopar//qopar- feillәri şәkilcә 

eyni,  bәzi  mәnalarına  görә  isә  fәrqli  semantik  quruluşa  malikdir.  Bunlar 

Türkiyә vә Azәrbaycan türkcәlәrindә çoxmәnalı feillәr olaraq xarakterizә 

oluna  bilәr.  Birinci  felin  Türkiyә  türkcәsindә  26  mәnasının  olduğu 

göstәrilir (Türkçe Sözlük 2005: 423). Bu felin Türkiyә türkcәsindә Azәr-

baycan türkcәsindәn fәrqli olaraq “başa düşmәk, anlamaq” mәnası vardır. 

Azәrbaycan  türkcәsindә  isә  hәmin  felin  17  mәnasının  olduğu  göstәrilir 

(Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 1987: 443). Bu felin Azәrbaycan türkcә-

sindә Türkiyә türkcәsindәn fәrqli olaraq  “qәrar vermәk, hökm çıxartmaq” 

mәnası vardır. Belәliklә, daha geniş bir leksik-qrammatik işlәnilmә sfera-

sında çıkar//çıxar felinin, daha dar işlәnilmә sahәsindә isә kopar//qopar- 

felinin  Türkiyә  vә  Azәrbaycan  türkcәlәrindә  üst-üstә  düşmәyәn  digәr 

mәnalarına  da  tәsadüf  olunur.  Sözügedәn  dil  hadisәsi  hәm  leksik  çox-

mәnalılıq,  hәm  dә  leksik-semantik  omonimlik  sәviyyәlәrindә  izah  oluna 

bilәr. Mәsәlәn, “top” sözü “Türkcә sözlük”dә çoxmәnalı bir kәlmә olaraq 

(Türkçe Sözlük 2005: 1990) verilir. “Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәt”ndә  

(1987: 196) isә omonim dil vahidi kimi yer alır. 

Yuxarıda  göstәrilәn  digәr  feillәr  isә  sözügedәn  türk  әdәbi  dillә-

rindә  fәrqli  kәlmәlәrlә  ifadә  olunmuşdur.  Hәtta  “çökermek-çökdürmәk” 

feillәrindә  sözügedәn  leksik-qrammatik  fәrqlilik  ºR,  vә  DºIR  formadü-

---

 

47 

zәldici şәkiilçilәrin işlәnilmәsilә ortaya çıxmışdır. Dәrs vәsaitinin “Əlavә-

lәr”  bölümündә  sözügedәn  fәrqliliklәri  “Azәrbaycan  türkcәsi-Türkiyә 

türkcәsi feil lüğәti”ndә konkret örnәklәri ilә müşahidә edә bilәrsiniz (Bax: 

Əlavә 1).  

2.1.1.3. -ır (-ir,-ur,-ür) etdirənlik feilləri 

0

R şәkilçisinin -ır (-ir, -ur, -ür) şәkillәri ilә tәsirsiz, bәzәn dә tәsirli 

feillәrdәn sәbәbiyyәt әlaqәli dәrk etmә müstәvisindә tәsirli feillәr düzәlir. 

Sözügedәn morfoloji әlamәtlәrlә  felin әsasәn etdirmә vә oldurma bildirәn 

etdirәnlik növü qılınışları әmәlә gәlir. -ır (-ir, -ur, -ür) şәkilçisi saitlә bitәn 

feillәrә artırılmır. Vazgeçir- ‘fikrindәn daşındırmaq’ feli istisna olunmaqla 

sonu samitlә bitәn bir qrup tәkhecalı felә әlavә olunur. Sözügedәn şәkilçi 

cümlә vә danışıq içәrisindәki funksiyasına görә, bәzәn etdirmə vә ya bir 

işi  gördürmə,  həll  etdirmə  vә  ya  başa  çatdırma  bildirәn  feillәr  düzәldir. 

Daha doğrusu, eyni bir paradiqmatik müstәvidә müәyyәnlәşәn qrammatik 

vә leksikoqrafik-morfoloji vahidlәri әmәlә gәtirir. Mәsәlәn: 

              İçmək feli 

1.

 

Anası uşağa “Hәmәn o suyu iç!” dedi. 

Ana uşağa suyu içirdi. 

                 Etdirmə 

2.

 

Anası uşağa suyu (öz әliylә) içirdi. 

                  Bir işi görüb qurtarma 

Gәtirilәn  örnәklәrdәn  belә  bir  nәticәyә  gәlmәk  olar. 

0

R 

morfeminin  -ır  (-ir,  -ur,  -ür)  feil  şәkillәri  funksional  dil  sisteminin  sәbә-

biyyәt üst qavramı (Musaoğlu 2003: 25-27) vә ettirmə, iş gördürmə, ya-

rdım  etmə,  səbəb  olma,  vә  izin  vermə  kimi  alt  qavramları  ilә  yuxarıda 

göstәrilәn feil növünü әmәlә gәtirir. Halbuki, 

0

R+ 

0

T formasındakı digәr 

feil  şәkillәri  ifadә  etdiyi  hәr  hansı  bir  işi  mәcburi  gördürmә  mәnası  ilә 

etdirmәk vә ya hәr hansı bir işi görmәk fәaliyyәtini deyil, D

0

IR şәkilçisi 

ilә  sırf  felin  icbar  növü  qılınışını  da  düzәldir.  Necә  ki,  icbar  termini  feil 

növlәri sistemindә üst deyil, alt kateqoriyanı ifadә etmәkdәdir. Sözügedәn 

morfoloji  әlamәtlәr  birlikdә  sadәcә  felin  icbar  növündә  işlәnilmәkdәdir. 

Ona görә ki,  -ır (-ir, -ur, -ür) şәkilçisi omonimik 

0

T morfemindәn ayrıca 

olaraq işlәnilmәkdә vә ümumtürk dilindә sinxronik vә diaxronik sәciyyәli 

sintaqmatik  mәna  sıralanmalarını  әmәlә  gәtirmәkdәdir.  Buna  görә  dә, 

sözügedәn  kömәkçi  morfemlә  şәkillәnәn  feillәr  ümumtürk  dilinin  lüğәt 

tәrkibindә  mәhdud  sayda  olmasına  baxmayaraq,  konkret  leksikoqrafik 

vahidlәr olaraq diqqәti cәlb etmәkdәdir.  

---