M. M. Musayev

 

40 

1960-cı  illәrdәn  başlayaraq  dilin  semantikasına,  funksiyasına, 

quruluşuna,  antropologiyasına  vә  işlәnilmәsinә    dair  yuxarıda  göstәrilәn 

dilçilik mәktәblәrindә bir-birindәn fәrqli fikirlәr irәli sürülmüşdür. Sözü-

gedәn mübahisәlәr bu vә ya digәr şәkildә günümüzә qәdәr davam etmәk-

dәdir.  Ancaq  bugünkü  metalinqvistik  açıqlanma  mәrhәlәsindә  yeni  bir 

dönәmә girilmişdir. Belә ki, hәm birinci mәktbә daxil olan işlәrin, hәm dә 

ikinci qrupda yer alan nәzәri vә praktik dilçilik araşdırmalarının bir yerdә 

tәtbiq  oluna  bilәn  funksional-konseptual  cәhәtlәri  üzәrindә  durulmaqda-

dır.  Bizim  “Türkoloji  dilçilik  kursu”muzda  da  mәhz  hәmin  cәhәtlәrdәn 

hәrәkәt edilmәkdәdir.  

Belәliklә,  konseptual-funksional  qrammatika  anlayışının  konsep-

tual  qisminin  örnәklәrlә  açıqlanmasına  keçmәdәn  öncә,  klassik  “funk-

sional  qrammatika”  qavramının  әsas  parametrlәri  vә  prinsiplәrinin  nә 

olduğunun  sadә  cümlәnin  aktual  üzvlәnmәsi  timsalında  qısaca  olaraq  bir 

daha aydınlaşdırılmasının faydalı olduğunu düşünürük.  

 

1.2.2.1.1. Sadə cümlənin qrammatik və aktual üzvlənməsi 

Cümlәdә  vә  mәtndә  söz  qrupları  vә  cümlә  üzvlәri  indiyә  qәdәr 

әnәnәvi  olaraq  nitq  hissәlәrinә  vә  cümlә  komponentlәrinin  arasındakı 

sintaktik әlaqәlәrә görә öyrәnilmişdir. “Mübtәda, tәyin, tamamlıq, zәrflik 

vә  xәbәr  vә  ya  baş  cümlә-budaq  cümlә”  әnәnәvi-qrammatik  üzvlәnmәsi 

tәdris  sistemindә  әsas  rol  oynamışdır.  Sözügedәn  sintaktik  vahidlәrin 

semantik-funksional  parçalar  olaraq  öyrәnilmәsi isә  1970-ci  illәrdәn  baş-

layaraq  tәdris  vә  tәhsil  sistemindә  getdikcә  daha  geniş  yer  tutmuşdur. 

Sintaktik  vahidlәr  cümlә  üzvlәrinin  aktual  üzvlәnmәsinә  görә  yeni 

linqvistik  terminlәrlә  adlandırılmışdır:  tema  (thema:  yun.  verilmiş,  bәlli 

olan) vә  rema (rhema. yun.  kәlmә, söylәnilәn, diqqәtә aldırılan). Müasir 

funksional  qrammatikada  sintaksis  vә  mәtn  bölümlәrinin  tәrtib  olunma-

sının  әsas  prinsilәrindәn  biri  cümlәnin  vә  ya  mәtn  komponentlәrinin 

konkret bir sintaqmatik sistem tәşkil etmәsi ilә bağlıdır. Belәliklә, dilin vә 

ya  dillәrin  sintaqmatik  olaraq  işlәnilmәsinә  görә  funksional  bir 

qrammatikanın  hazırlanması  dilçilikdә  1960-cı  illәrdә  ortaya  çıxmış, 

1970-ci  illәrdә  isә  tәdbiq  olunmuışdur.  Sadә  cümlә  әsasında  ümumtürk 

dilinin  hәm  әnәnәvi-paradiqmatik,  hәm  dә  yeni  sintaqmatik  araşdırma-

öyrәnilmә  mәrhәlәlәri  aşağdakı  sxemdә  göstәrildiyi  şәkildә  müәyyәn-

lәşdirilә bilәr.   

 

 

---

 

41 

SXEM 1 

 

T                 R 

Tәlәbә//kitabı oxudu 

Paradiqmatik 

1. Morfologiyaya görә: 

2. Sintaksisә görә: 

İ

1 

M 

İ

4 

T 

F 

X 

Sintaqmatik  

3. Semantikaya görә: 

4. Semantik-funksional 

üzvlәnmәyә görә 

S 

T 

O 

P 

R 

 

“Tələbə  kitabı  oxudu”  cümlәsindә  morfologiyaya  görә  model-

lәşdirmәdә  isimlәrin,  yәni  adların  hansı  hal  şәkilçilәri  ilә  işlәnildiyi 

“Nom.  ‘adlıq’  +  Gen.  ‘yiyәlik’  +Dat.  ‘yönlük’+  Akk.  ‘tәsirlik’  +Lok. 

‘yerlik’+Abl. ‘çıxışlıq’ sırası ilә işarәlәnmişdir: 

 İ

1

-adlıq halı; 

 İ

4

-tәsirlik halı; 

 F-feil. 

 Sonraki  modellәşdirmәlәrdә  isә  M-  mübtәdanı,  T-tamamlığı,  X-

xәbәri;  S-subyektii,  O-obyekti,  P-predikatı;  T-temanı,  R-remanı  göstәrir. 

Sözügedәn birinci vә ikinci modellәşdirmәlәr hәr hanısı bir dilin sintaktik 

sisteminin  paradiqmatik  olaraq  gerçәklәşәn  semantik  vә  semantik-

funksional mәrhәlәlәrinin әsasını tәşkil edir. Birinci vә ikinci modellәşdir-

mәlәr dilin konkret quruluşunu, üçüncü vә dördüncü modellәşdirmәlәr isә 

onun semantik vә funksional işlәnilmә mahiyyәtini ehtiva edir. Sözün tam 

mәnasınada türkcәnin funksional qrammatikası birincilәrdәn ikincilәrә vә 

ikincilәrdәn birincilәrә keçidlәrlә yerinә yetirilә bilәr.  

 Funksional-konseptual  vә  ya  konseptual-funksional  qrammatika 

anlayışı bәlli qavramlardan semantik-funksional sahәlәrә, oradan da dilin 

fonetik-fonoloji,  morfoloji-sintaktik,  leksik-leksikoloji,  lekskoqrafik-fra-

zeoloji sistemlәrinә iyerarxik keçişlәrlә bağlı olaraq açıqlanmalıdır. Daha 

doğrusu,  hәr  hansı  bir  dilin  konseptulal-funksional  qrammatikası  günü-

müzdә vә gәlәcәkdә koqnitv vә kompüter-mühәndis dilçiliyi yönümlәri vә 

yöntәmlәrinin tәtbiq olunması ilә hazırlana bilәr.  

 Ümumtürk  dilinin  Türkiyә  türkcәsi  әsasındakı  yeni  bir  cümlә 

üzvlәri  tәsniflәndirmәsi  isә  atalar  sözlәrimizin  sintaktik-mәtnlinqvistik 

özәlliklәrindәn  hәrәkәtlә  sadә  cümlә  örnәyindә  mümkün  ola  bilәn  bir 

semantik-funksional sıralanma ilә formullaşdırıla bilәr.  

 

---

 

42 

SXEM 2 

 

M+T/Z+X=(M=T+Z+X; Z+T=M+X; T=Z+X; Z=T+X vә s..) 

M=mübtəda 

T= tamamlıq 

Z=zərflik 

X=xəbər 

 

            T (M)                     R (TZX) 

1.

 

Dost                   = acı söyler (Türk.) 

        Süyji dil            =ýylanı hininden çykarar (Türkmәn.) 

        Aqil                   = bozorda sotilmaydi (Özbәk.) 

 

           T(ZT)                                          R(MX) 

2.

 

Sürüden ayrılan koyunu         = kurt kapar (Türk.) 

Sürüdәn ayrılan qoyunu                  =qurd yeyәr (Azәrb.) 

Sürüden azaşan goynu                    =gurd alar (Türkmәn.) 

Podadan ayrilgan qo’yni                 =bo’ri yer (Özbәk.) 

Bölingendi                                       =böri ceydi(Qazax.) 

 

         T(T)                                             R(ZX) 

3.

 

Ayağını                         = yorganına göre uzat (Türk.) 

       Ayağını                          = yorğanına görә uzat (Azәrb.) 

         T(Z)                                              R(TX) 

Yorgana görä                        = ayak uzat (Türkmen.) 

Körpängä  karap                   = ayak uzat (Özbәk.) 

Körpeňe qaray                      = ayağıňdı kösil (Qazax.) 

 

 

Göründüyü  kimi,  sözügedәn  cümlә-mәtnlәrdә  vә  ümumiyyәtlә 

dilin  sintaktik  sistemindә  söylәnilәn  bәlli  olan–bilinәn  (tema)  vә  bәlli 

edilәn–yeni söylәnәn (rema) semantik-funksional parçalar vә ya sintaqm-

lar  olaraq  müәyyәnlәşdirilir.  Belә  bir  araşdırma-öyrәnilmә  yönümü  vә 

yöntәmi cümlә üzvlәrinin әnәnәvi tәsniflәndirmәsindәn fәrqlidir. Belә ki, 

yuxarıda  gәtirilәn  birinci  müqayisәli  atalar  sözü  kontekstindә  “tamam-

lıq/zәrflik/xәbәr qrupu” xәbәrliklә vә ya bәlli edilәnlә (rema ilә)  işlәnilir.  

İkinci müqayisәli atalar sözü kontekstindә  mübtәda xәbәrlә birlikdә xә-

bәrlik  vә  ya  bәlli  edilәn  (rema)  qrupunu  tәşkil  edir.  Üçüncü  müqayisәli 

atalar sözü kontekstindә isә sadә cümlә parçalarının sintaktik kontekstdәki 

---