M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2.1.4. Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it- Türkiyye” adlı әsәri
- “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye
137
gәtirilir. Mәsәlәn, “akil bir adam gördüm” yerinә “kördüm bir uslu är” (1931: 179) cümlә konstruksiyasının türk dilindә işlәnilmәsi normal hesab edilir. Sifәtin cümlәdәki sintaktik funksiyası ilә әlaqәdar olaraq “Pederi gidici olan adam kalktı” yerindә “turdı bir er kim atası kitmiştir” (1931: 179) cümlәsinin işlәnilmәsinin mümkün olduğu göstәrilmişdir. Hәmin sintaktik konstruksiya isә әslindә korrelyativ-tәyin mәnalı mürәkkәb cümlәdәn vә ya klassik terminologiya ilә ifadә etsәk tәyin budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәdәn ibarәtdir. Klassik türkologiyada şәrt dövrü olaraq adı keçәn şәrt kateqoriyasından vә onun sa 2
şәklindә ifadә olunan morfoloji-sintaktik әlamәtindәn sözügedәn kitabda ayrıca olaraq bәhs olunmuşdur (1931: 183-185). Morfologiyada felin şәrt şәkli olaraq öyrәnilәn kateqoriya sintaksisdә әsas etibarilә şәrt-güzәşt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrin budaq cümlәsinin predikativ mәrkәzlәrinin formalaşmasında özünü göstәrir. Maraqlıdır ki, kitabda sa
-dan bir şәrt hәrfi olaraq bәhs edәn müәllifin sözügedәn mövzuya dair gәtirdiyi örnәklәrin çoxu elә koordinativ-şәrt mәnalı mürәkkәb cümlәlәrdir vә ya kassik terminologiya ilә ifadә etsәk, şәrt budaq cümlәli tabeli mürәkkәb cümlәlәrdir. Mәsәlәn: “Sencer turmuş olsa idi Sokur turmuş idi” (1931: 184). Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrak li-lisân al-Atrâk” adlı kitabında fonemlәr hәrflәr, söz birlәşmәlәri vә cümlәlәr isә isim vә feil morfoloji әlamtlәrinin işlәnildiyi örnәklәr olaraq işıqlandırılmışdır. Başqa bir sözlә, fonetika vә sintaksis mövzuları morfologiya bәhsinin içәrisindә öyrәnilmişdir. Bu isә XI-XVIII yüzillәrdә әrәb dilçilik mәktәbi әnәlәrinә görә әrәb vә türk dillәrindә yazılan qrammatika kitablarının әsas elmi-metodiki özәlliklәrindәn biri olmuşdur.
Sözügedәn kitabı Besim Atalay әrәb dilindәn türk dilinә çevirmiş vә 1949-cu ildә İstanbulda yayınlatmışdır. Kitab orta әsrlәrdә, Misir vә Şimali Afrika torpaqları Osmanlı dövlәtinin әlinә keçdikdәn sonra yazılmışdır. Kitabın әlimizdә iki nüsxәsi vardır. Birinci nüsxәnin surәti Misirdә hicri tarixi ilә 1047-ci ildә çıxarılmışdır. Әsәrin müәllifi Molla Salih Misirdә Әşrәfiyyә mәdrәsәsindә müdәrris, yәni müәllim olmuşdur. Bu kitab әrәblәrә vә daha çox o vaxt Misiirin qazisi olan şәxsin Әhmәd adındakı oğluna türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә yazılmışdır. Kitab dörd böyük bölmәdәn ibarәtdir. Birimci bölmәdә feillәrdәn, ikinci bölmәdә isimlәrdәn, üçüncü bölmәdә әvәzliklәrdәn, dördüncü bölmәdә әrәb dilindәn türk dilinә keçmiş ortaq sözlәrdәn bәhs edilir. Kitabın sonunda isә türk dilindә danışıq mәtnlәri vә cümlә qurma 138
örnәklәri verilmişdir ki, bu da o vaxta qәdәr hәr hansı bir qrammatika vә ya dәrs kitabında yer almamışdır (Molla Salih 1949: 3-6). 2.2.1.5. “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” (Türk dilinә zәrif hәdiyyә) adlı әsәr Sözügedәn әsәrin yazıldığı tarix vә müәllifi mәlum deyildir. Qeyd etmәk lazımdır ki, “Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәrin yeganә nüsxәsi İstanbulda Bәyazıt camisinin yanındakı Vәliddin Әfәndi Kitabxanasında 3092 nömrә ilә mühafizә olunur. Hәmin әsәr XIII-XV yüzillәrdә Şimali Afrikada, Suriyada vә Fәlәstindә geniş yayılmış vә tәxminәn 250 il hökmranlıq sürmüş Mәmlük Sultanlığı vә ya başqa bir adı ilә Kölәmәnlәr sülalәsinin vә ardıcıllarının rәsmi dövlәt dilinin qrammatikası haqqındadır. Hәmin dil isә, mәlum olduğu kimi, Qıpçaq türkcәsi olmuşdur. Әsәr әrәblәrin türkcә öyrәnmәsi mәqsәdilә vә әrәb dilindә yazılmışdır. Bu qrammatika kitabı haqqına elm alәminә ilk mәlumatı Fuat Köprülü 1922-ci ilin iyun ayında bir Macar jurnalına yazdığı mәqalәsindә vermişdir (Atalay 1945: 11). Bundan sonra hәmin kitab türkoloqların diqqәtini özünә cәlb etmişdir. Sözügedәn qrammatika kitabı Besim Atalay tәrәfindәn 1945-ci ildә türk dilinә tәrcümә olunmuş vә 1945-ci ildә yayınlanmışdır. Kitabı sonralar E. İ. Fazılov vә M. T Ziyaeva әrәb dilindәn “Изысканный дар тюркскому языку” (1978) adı ilә rus dilinә tәrcümә etmişlәr. Әsәr әsas etibarilә iki hissәdәn tәşkil olunur. Birinci hissә 78 sәhifәlik bir lüğәtdәn ibarәtdir. İkinci hissә isә türk dilinin vә ya qıpçaq türkcәsinin qrammatikası haqqındadır (Atalay 1945: 15). Birinci hissәdә “Әsirgәyәn, yarğılayan Tanrının adıyla! Tanrım yardım et!” başlığı altında öncә bu әsәrin hansı mәqsәdlә yazıldığı, qıpçaq dialektindә hәrflәrin sayı vә әrәb әlifbası ilә yazılışı göstәrilir. Sonra isә isimlәr vә feillәr olaraq qığçaq dialektindәki sözlәrin müxtәlif tematik mövzulardakı lüğәti verilir (Atlay 1945: 5-44). Kitabın qrammatika hissәsi Besim Atalayın tәrcümәsindә 57 sәhifәlik bir yer tutur. Burada, hәr şeydәn öncә, müәyyәnlik vә qeyri-müәyyәnlik anlayışları dövrün qrammatik diskurs ortamında izah edilir vә müxtәlif qrammatik kateqoriyaları bir-birindәn ayıran fәrqlәr dә “ayrım vә ya ayırma, ayrılma” adı altında göstәrilir. Kitabın qrammatika hissәsindә әn çox tatar diyalektindәn vә bәzәn dә türkmәncәdәn konkret örnәklәr gәtirilir. Hәmin örnәklәrә әsasәn qarışıq xarakterli linqvistik-filoloji açıqlanmalar verilir. Hәmin açıqlanmalar da әsasәn aşağıda göstәrilәn nitq hissәlәri vә müәyyәn qrammatik kateqoriyalar haqqında olur: Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|