M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2.3.3.3. Frazeologiya
- 2.2.3.4. Dialektologiyaya
154
211-217). Dәrsliyin III hissәsindә ikincilәrdәn sinxronik müqyisәli-açıqlamalı lüğәt örnәklәri olaraq әtrafı bәhs olunur. 2.2.3.3.3. Frazeologiya tәsviri-açıqlamalı vә müqayisәli-tәsviri frazeoloji lüğәtlәri ilә birlikdә bir türkoloji dilçilik şöbәsi vә ya fәnni olaraq XX yüzildә formalaşmışdır (Musaoğlu 2002: 211-217). Ancaq hәlәlik türk frazeologiyasının ümumi linqvistik prinsiplәri vә frazeologizmlәrin digәr hәmhüdud dil vahihlәri ilә konkret sәrhәdlәri türkoloji dilçilikdә dәqiq olaraq göstәrilmәmişdir. Halbuki frazeologizmlәşmәnin qovuşma (фразеологические сращения), uyuşma (фразеологические единства) vә ya bütövlükdә idiom vә birlәşmә adlı semantik dәrәcәlәri dilçilikdә çoxdan müәyyәnlәşdirilmişdir (Винoгрaдoв 1977:118-161). Hәmin semantik-frazeoloji dәrәcәlәrә görә frazeologizmlәrin konseptual-linqvistik tәsviri işi türkoloji dilçilikdә qәnaәtbәxş sәviyyәdә aparılmamış, türk dillәrinin müqayisәli-açıqlamalı frazeoloji lüğәtlәrinin tәrtib olunmasına isә başlanılmamışdır. Belә bir vәziyyәt frazeologizmlәrin türk dilinin digәr şöbәlәri ilә müqayisәdә xarici türkoloqlar vә ya dilçilәr tәrәfindәn lazımi sәviyyәdә öyrәnilmәmәsinә bağlı olaraq da izah edilә bilәr. Bu hadisә, hәr şeydәn öncә, bütövlükdә bir dilin frazeologiyasının vә ya onun frazeoloji tәbәqәlәrinin yalnız hәmin dilin daşıyıcısı tәrәfindәn hәrtәrәfli olaraq öyrәnilә bilmәsi gerçәkliyi ilә şәrtlәnmәkdәdir. Çünki frazeologizmlәrin әmәlә gәlmәsi, istәr dil sistemindә, istәrsә dә interaktiv danışıq әsnasında gerçәkliyin dillә ifadәsinә görә ilkin olan vә universal-tipoloji fenomen olaraq da sadәcә sözlәrlә diferensiallaşan adi bir simmetrik adlandırma hadisәsi deyildir. Sözügedәn hadisә dil sistemindә milli dәrk etmә, şüur vә tәfәkkürün ümumi inkişafına bilavasitә bağlı olan
kommunikativ xarakkterli simmetrik-asimmetrik sәciyyәli frazeologizmlәşmә prosesidir. Başqa bir sözlә, hәmin linqvistik hadisә sözlәrlә, söz birlәşmәlәri vә frazeologizmlәşmiş cümlәlәrlә mәcazi olaraq gerçәklәşәn ikinci bir dil vasitәsilә dәrk etmә vә adlandırılma sәviyyәsidir. Buna görә dә frazeologiyanın vә yuxarıda göstәrilәn semantik dәrәcәlәrinә görә frazeoloji vahidlәrin türkoloji dilçilikdә lazımi konseptual-linqvstik tәhlili yalnız sözügedәn dilllәrin daşıyıcıları olan dilçi-türkoloqlar tәrәfindәn istәnilәn sәviyyәdә yerinә yetirilә bilәr. 2.2.3.4. Dialektologiyaya dair türkoloji dilçilikdә aparılan linqvistik-dialektoloji araşdırmalar әsasәn XX yüzilin ilk qәrinәsindәn etibarәn başlanılmışdır. XX yüzilin axırlarında isә hәmin işlәr akademik bir filoloji-linqvistik vә areal sәviyyәyә gәlib çatmışdır. Sözügedәn araşdırmalarda vә konkret dialektoloji işlәrdә yazısı olan vә olmayan vә ya әdәbi dili XX yüzildә 155
formalaşan bütün türk dialektlәri vә şivәlәrinin fonetik quruluşu, sintaktik özәlliklәri vә morfoloji kateqoriyalarını tәşkil edәn linqvistik göstәricilәr tәsvir olunmuşdur. Türkoloji dilçilkdә dialektoloji işlәrin aparılması XX yüzil boyunca getdikcә sürәtlәnmişdir. Bunun nәticәsindә bir- birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk dillәri dialektlәrinin vә şivәlәrinin bir çoxunun ayrı-ayrı dialektoloji lüğәtlәri tәrtib olunmuşdur. Bulqar, oğuz, karluq, qıpçaq, uyğur vә s. etnik-linqvistik dil-dialekt qruplarının vә şivәlәrinin regional sәciyyәli dialektoloji vә tipolopji dil özәlliklәrini ehtiva edәn vә tәfәrrüatlı olaraq göstәrәn dil xәritәlәri hazırlanmışdır. Türkologiyada ilk dialektoloji dil xәritәlәri örnәklәrindәn biri Azәrbaycanda hazırlanmışdır. Bu xәritә Azәrbaycan dialektlәrinin atlasından ibarәtdir Hәmin atlas mәşhur tütkoloq, dialektoloq, akademik M. Ş. Şirәliyevin rәhbәrliyi ilә tәrtib olunmuşdur. Müxtәlif dialekt faktlarını vә hadisәlәri ifadә edәn fonetik, morfoloji vә leksik özәlliklәr ayrı-ayrı regional xarakterli türk dillәri dialektoloji dil xәritәlәrindә konkret olaraq tәsbit olunmuşdur. Dialektoloji biliklәrdәn, mәlumatlardan vә bütövlükdә sözügedәn istiqamәtdә aparılan linqvistik işlәrdәn, hәr şeydәn öncә, ümumtürk dili tarixinin konseptual olaraq öyrәnilmәsindә faydalanılmışdır. Bununla bәrabәr, hәmin işlәrdәn bir-birilә qohum vә yaxın vә әn yaxın qohum olan türk әdәbi dillәrinin tarixlәrinin araşdırılmasında vә ya türk dillәrinә aid müxtәlif dil tarixi dövrlәşdirmәlәrinin müәyyәnlәşdirilmәsindә geniş istifadә olunmuşdur. Belәliklә, türkcә regional xarakterli fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik göstәricilәri tarixi-coğrafi özәlliklәri ilә xәritәlәşdirәn vә XX yüzilin axırlarında isә türkoloji dilçilikdә dә getdikcә coğrafi vә ya regional linqvistika olaraq diferensiallaşan bir fәnn dә bu gün böyük bir ölçüdә dialektoloji işlәrin nәticәlәrinә dayanmaqdadır (Кoнoнoв., Тeнишeв., Фaзылoв 1981:7-8; Aшнин., Бacкaкoв., Гaджиeвa., Кoрмушин., Лeвитcкaя., Муcaeв., Пoцeлуeвcкий., Тeнишeв., Чeчeнoв 1982:12-13).
Ümumtürk dilinin tarixi keçmiş zamanlardan bәri inkişaf edib gәlәn vә dәyişәn dil, dialekt vә şivә özәlliklәrinә, etnik-coğrafi vә sosiolinqvstik xarakterli dil-danışıq işlәnilmә bölgәlәrinә görә araşdırılır. Buna bağlı olaraq ümumtürkcә şifahi xalq әdәbiyyatının yayılması vә bölgәlәrarası şәhәr danışıq dillәri proseslәri müәyyәnlәşdirilir. Müxtәlif yazı sistemlәri kontekstlәrindә qәdim vә yeni әdәbi dillәrin fonetik, fonoloji, morfoloji, sintaktik, leksik, leksikoqrafik, tekstoloji vә mәtnlinqvistik özәlliklәri öyrәnilir. Bu baxımdan müqayisәli-tarixi dilçilik ilk türk vә ana türk mәrhәlәsi dönәmlәrinin fonetik, fonoloji, qrammatik vә leksik Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|