M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türkoloji dilçilik anlayışı
23
әsәrlәr diqqәti cәlb edir. Aşmarinin “Çuvaş sintaksisinin tәdqiqi tәcrübәsi (1903), Tomsenin “Türkcә” (1916), Banqın “Göytürkcәdәn osmanlıcaya” (1917), Qrönbexin “Türk dilinin quruluşu” (1936) kitabları da sinxronik-diaxronik xarakterli araşdırma-öyrәnilmә yönümünün klassik türkoloji dilçilikdәn XX yüzilin başlarında da yan keçmәdiyini göstәrmәkdәdir. Dmitrievin “Türk dillәrinin quruluşu” (1962), Qabenin “Qәdim türk dilinin qrammatikası” (1974), Kononovun “VII-IX yüzillәr türk runik abidәlәrinin dilinin qrammatikası” (1980) vә s. kitabları da sözügedәn linqvistik әnәnәnin türkoloji dilçilikdә daha sonralar da davam etdiyini sübut etmәkdәdir. Sözügedәn kitablar tәsviri vә ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqyisәli-tarixi araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәri ilә yazılmışdır. Ümumi-müqayisәli dilçiliyin tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrinin fәrqlәri dәrsliyin birinci hissәsindә örnәklәrә әsasәn göstәrilәcәkdir. Belәliklә, yüz-yüz әlli il әvvәl Avropa xaricindә bu gün dә işlәnilәn müasir dillәrin, o cümlәdәn türk dillәrinin elmi-normativ tәsvirinin missionerlik qrammatikası anlayışıyla hәyata keçirildiyi yaxşı bilinmәkdәdir. Vә ya sözügedәn hәr hansı bir dildә söz şәkillәrinin vә qrammatik kateqoriyaların Hind-Avropa dillәrinin qayda-qanunlarına görә müәyyәnlәşdirildiyi ciddi alimlәr tәrәfindәn dә indi artıq etiraf edilmәkdәdir (Алпaтoв 2003: 116). Ümumürk dilinin tarixi, onun dialekt vә ağızları, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair aparılan araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar, bütövlükdә görülәn bütün digәr elmi-praktik işlәr, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, müxtәlif terminlәrlә adlandırılır. Bunların içәrisindә “Türkologiya” vә ya әn düzgünlәri olaraq da “Türk dilçiliyi” vә ya “Türkoloji dilçilik” terminlәri diqqәti daha çox çәkir. Biz “Türkoloji dilçilik” terminini işlәtmәyi uyğun hesab edirik. Bununla bәrabәr, Türk Cümhuriyyәtlәrindә ayrı-ayrı türk әdәbi dillәrinә dair aparılan işlәrә görә müәyyәnlәşәn fәrqli terminlәr dә işlәnilir: -Azәrbaycan dilçiliyi; - Özbәk dilçiliyi; -Türkmәn dilçiliyi; -Qırğız dilçiliyi; -Qazax dilçiliyi; -Tatar dilçiliyi; -Başqırd dilçiliyi; 24
-Uyğur dilçiliyi vә s. Әlbәttә, bütün bunlar türkoloji dilçiliyin müxtәlif qolları vә ya bir alt qvramlaşdırmaları olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr. Belәliklә, istәr müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә türk dillәri materiallarına görә, istәrsә dә Ural-Altay dillәri içәrisindә türk dillәri (türk dili, çuvaş dili, yakut//saha dili) anlayışıyla aparılan dilçilik araşdırmalarının türkoloji sәciyyәli olduğu yaxşı bilinmәkdәdir. Buna bağlı olaraq müasir filologiyada hәr hansı bir türk dilinin dilçilikdәn vә ya türk әdәbi dillәri vә dialektlәrindәn xәbәrdarlıqla müqayisәli olaraq öyrәnilmәk istәnildiyi meyli dә getdikcә daha çox müşahidә olunmaqdadır. Ümumiyyәtlә, ümumtürk dilinә vә müxtәlif türk әdәbi dillәrinә dair müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli, tәsviri-struktur vә yeni struktur-semantik- vә funksional linqvistik yöntәmlәrlә aparılan vә ya türk dillәri materiallarının yer tutduğu bütün elmi araşdırmaların, dәrs kitabları vә vәsaitlәrinin tәşkil etdiyi bir fәnn türkoloji dilçilik anlayışından uzaq qala bilmәz. Hәmin fәnn istәr ümumi dilçilik sәciyyәli (Axundov 1988; Aksan 1995), istәrsә dilçiliyin müxtәlif sahәlәrinә (Novoe v zarubejnoy lingvistike..., 1987) aid olsun, onun türkoloji vә ya müqayisәli-tipoloji dilçilik olaraq dәyәrlәndirilmәsi hәm türk dillәri, türkoloji vә e-türkcә yönümü, hәm dә müasir dilçilik axınları vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıq baxımından daha düzgündür. Başqa bir sözlә, ümumtürk dilinә dair vә türk әdәbi dillәri vә dialektlәri materialları ilә aparılan bütün araşdırmalar öncә Ural-Altay dilçiliyi nәzәriyyәsi ilә bağlantılı olmalıdır. Hәmin araşdırmaların hәm dә müasir linqvistikanın germanistika, romanistika, slavistika sәviyyәlәrindә olmasına da sәy göstәrilmәlidir. Vә onların müasir linqvistikanın bir komponenti sәviyyәsindә “Türkoloji dilçilik” termini ilә qavramlaşdırılaraq adlandırılmasına üstünlük verilmәlidir (Musaoğlu 2004a: 56-57). Bununla bәrabәr, türkologiya emlinin әsas qollarından birini tәşkil edәn türkoloji dilçilik fәnnini vә qavramını ehtiva edәn bütün konseptual parametrlәr, sxemlәşdirmәlәr vә linqvistik kateqoriyalaşdırmalar yenidәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. Yәni bir üst sәviyyәdә müәyyәnlәşdirilәn kateqoriyalaşdırmalar aspektuallıq, zaman, sәbәbiyyәt vә s. semantik kateqoriyalara görә görә seçilmәlidir. Bir alt sәviyyәdәki kateqoriyalaşdırmalar isә, hәr şeydәn öncә, kateqoriya qurucu әlamәtlәrә görә müәyyәn olunmalıdır. Bunlar qrammatik, leksik vә leksikoqrafik xarakterli tәsniflәndirici, şәkillәndirici sözdüzәltmә morfoloji әlamәtlәri vә felin növ şәkilçilәri vә ya hal, felin zaman, şәkil sözdәyişdirici şәkilçilәrinә vә s. görә bir- birindәn ayrılmalıdır. Ümumtürk dilindә sait, samit, sait vә samitlәrin fonetik uyumu, kәlmә, sәs, morfem birlәşmәli söz tәsriflәndirilmәsi, şәkillәnmәsi vә düzәldilmәsi; simmetrik-asimmetrik 25
sәciyyәli sintaktik quruluş vә leksik-leksikoqrafik qavramlaşdırılma açıq bir şәkildә göstәrilmәlidir. Belәliklә türkoloji dilçilik fәnni bundan sonra koqnitiv elmşünaslıq vә linqvistikadan xәbәrdarlıqla vә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğun bir hala gәtirilmәsiylә inkişaf etdirilmәlidir. Türkoloji dilçilik anlayışı ümumi türkologiya qavramını tәşkil edәn konseptual xarakterli әsas komponentlәrdәn vә ya konkret qavram sahәlәrindәn biri vә ya birincisi olaraq seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik, sintaktik, semantik, frazeoloji vә mәtn quruluşu türkoloji dilçilikdә indiyә qәdәr әsas etibarilә müqayisәli-tarixi, tarixi-müqayisәli vә әnәnәvi xarakterli tәsviri dilçilik metodları ilә öyrәnilmişdir. İndi isә günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik vә kompüter dilçiliyi (computational linguistics) yönüm vә yöntәmlәrinin linqvistik araşdırma mәqsәdilә türkoloji dilçilikdә dә özәl olaraq tәtbiq olunmasından ibarәtdir. Bu isә türkoloji dilçiliyә dair görülәcәk әsas işlәrin vә ya problemlәrin vә perspektivlәrin konkret olaraq müәyyәnlәşdirilmәsi vә mövcud araşdırma-öyrәnilmә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr. Günümüzdә Türkiyә ilә bәrabәr öz müstәqil dövlәtlәri olan digәr Türk Respublikalarında da artıq ana dili hәm әdәbi dil, hәm dә dövlәt dili sәviyyәsindә işlәnilir. Sözügedәn statusa Rusiya Fedarasiyasında vә Çindә Muxtar Respublikası olan türk xalqları da qismәn nail olmuşdur. Hәr hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının vә qruplarının dillәrinin bir qismi bәlli bir ölçüdә әdәbi dil sәviyyәsindә işlәnilmәkdәdir. Bir qisminin isә tarixdә mövcud olmuş, bu gün isә işlәnilmәyәn yazısı vardır. Daha doğrusu, bәzi türk dillәri yaxın vә uzaq keçmişlәrdә müәyyәn bir yazıya vә ya yazılı dil әnәnәsinә malik olmuşdur. Günümüzdә isә bu dillәrin bir çoxu, tәәssüflәr olsun ki, artıq sadәcә danışıq vә ya mәişәt dili sәviyyәsindә әhalisinin bәlli bir qismi tәrәfindәn danışılmaqdadır. Böyük türk dillәrinin bir çoxunun ikidillilik vә çoxdillilik ortamlarında birinci vә ikinci dil, kiçik türk dillәrinin isә çox vaxt sözügedәn linqvistik ortamlarda ikinci, üçüncü vә hәtta dördüncü dillәr kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır. Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklәrini vә sözügedәn müasir dillәrin dünyadakı işlәnilmә coğrafiyasını müәyyәnlәşdirmәk istәdik. Bunun üçün aşağıda türk dillәrinin öncәki coğrafi, tarixi, fonetik, morfoloji, tipoloji, ideoloji vә digәr mövcud qarışıq tәsnifatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini türkoloji dilçiliyә Kataloq: pdf pdf -> D01777c1s2y1998. pdf 22. 02. 2010 16: 47: 46 Page 132 pdf -> Microsoft Word 909mustafa cevik doc pdf -> 1 Dr. Semih BÜYÜkkol 2 pdf -> 38 konsiLİum 05/2010 konsilium t oksikozların etiologiyasında mərkəzi sinir sistemində qabıq və qabıqaltı nüvələr arasındakı müvazinətin pozulması, bütün mübadilə proseslərində, hormonal və immun sistemdə dəyişikliklərin olması Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|