M. M. Musayev

23 

 

әsәrlәr  diqqәti  cәlb  edir.  Aşmarinin  “Çuvaş  sintaksisinin  tәdqiqi  tәcrübәsi  (1903),  Tomsenin 

“Türkcә”  (1916),  Banqın  “Göytürkcәdәn  osmanlıcaya”  (1917),  Qrönbexin  “Türk  dilinin 

quruluşu”  (1936)  kitabları  da  sinxronik-diaxronik  xarakterli  araşdırma-öyrәnilmә  yönümünün 

klassik  türkoloji  dilçilikdәn  XX  yüzilin  başlarında  da  yan  keçmәdiyini  göstәrmәkdәdir.  

Dmitrievin  “Türk  dillәrinin  quruluşu”  (1962),  Qabenin  “Qәdim  türk  dilinin  qrammatikası” 

(1974),  Kononovun  “VII-IX  yüzillәr  türk  runik  abidәlәrinin  dilinin  qrammatikası”  (1980)  vә  s. 

kitabları  da  sözügedәn  linqvistik  әnәnәnin  türkoloji  dilçilikdә  daha  sonralar  da  davam  etdiyini 

sübut etmәkdәdir. 

Sözügedәn  kitablar  tәsviri  vә  ümumi-müqayisәli  dilçiliyin  tarixi-müqayisәli  vә 

müqyisәli-tarixi  araşdırma-öyrәnilmә  yöntәmlәri  ilә    yazılmışdır.  Ümumi-müqayisәli  dilçiliyin 

tarixi-müqayisәli vә müqayisәli-tarixi yöntәmlәrinin fәrqlәri dәrsliyin birinci hissәsindә örnәklәrә 

әsasәn göstәrilәcәkdir.  

Belәliklә,  yüz-yüz әlli  il әvvәl  Avropa xaricindә bu gün dә işlәnilәn  müasir dillәrin, o 

cümlәdәn  türk  dillәrinin  elmi-normativ  tәsvirinin  missionerlik  qrammatikası  anlayışıyla  hәyata 

keçirildiyi  yaxşı  bilinmәkdәdir.  Vә  ya  sözügedәn  hәr  hansı  bir  dildә  söz  şәkillәrinin  vә 

qrammatik  kateqoriyaların  Hind-Avropa  dillәrinin  qayda-qanunlarına  görә  müәyyәnlәşdirildiyi 

ciddi alimlәr tәrәfindәn dә indi artıq etiraf edilmәkdәdir (Алпaтoв 2003: 116).  

Ümumürk dilinin tarixi, onun dialekt vә ağızları, qәdim vә yeni türk әdәbi dillәrinә dair 

aparılan araşdırmalar, yazılan mәqalәlәr vә kitablar, bütövlükdә görülәn bütün digәr elmi-praktik 

işlәr,  yuxarıda  da  göstәrildiyi  kimi,  müxtәlif  terminlәrlә  adlandırılır.  Bunların  içәrisindә 

“Türkologiya” vә ya әn düzgünlәri olaraq da “Türk dilçiliyi” vә ya “Türkoloji dilçilik” terminlәri 

diqqәti daha çox çәkir. Biz “Türkoloji dilçilik” terminini işlәtmәyi uyğun hesab edirik. Bununla 

bәrabәr,  Türk  Cümhuriyyәtlәrindә  ayrı-ayrı  türk  әdәbi  dillәrinә  dair  aparılan  işlәrә  görә 

müәyyәnlәşәn fәrqli terminlәr dә işlәnilir: 

-Azәrbaycan dilçiliyi; 

- Özbәk dilçiliyi;  

-Türkmәn dilçiliyi; 

 -Qırğız dilçiliyi;  

-Qazax dilçiliyi;  

-Tatar dilçiliyi; 

 -Başqırd dilçiliyi;  

---

24 

 

-Uyğur dilçiliyi vә s. 

  Әlbәttә,  bütün  bunlar  türkoloji  dilçiliyin  müxtәlif  qolları  vә  ya  bir  alt 

qvramlaşdırmaları olaraq da dәyәrlәndirilә bilәr. 

Belәliklә, istәr müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrlә türk dillәri materiallarına görә, 

istәrsә  dә  Ural-Altay  dillәri  içәrisindә  türk  dillәri  (türk  dili,  çuvaş  dili,  yakut//saha  dili) 

anlayışıyla aparılan dilçilik araşdırmalarının türkoloji sәciyyәli olduğu yaxşı bilinmәkdәdir. Buna 

bağlı olaraq müasir filologiyada hәr hansı bir türk dilinin dilçilikdәn vә ya türk әdәbi dillәri vә 

dialektlәrindәn xәbәrdarlıqla müqayisәli olaraq öyrәnilmәk istәnildiyi meyli dә getdikcә daha çox 

müşahidә  olunmaqdadır.  Ümumiyyәtlә,  ümumtürk  dilinә  vә  müxtәlif    türk  әdәbi  dillәrinә  dair 

müqayisәli-tarixi,  tarixi-müqayisәli,  tәsviri-struktur  vә  yeni  struktur-semantik-  vә  funksional 

linqvistik  yöntәmlәrlә  aparılan  vә  ya  türk  dillәri  materiallarının  yer  tutduğu  bütün  elmi 

araşdırmaların, dәrs kitabları vә vәsaitlәrinin tәşkil etdiyi bir fәnn türkoloji dilçilik anlayışından 

uzaq  qala  bilmәz.  Hәmin  fәnn  istәr  ümumi  dilçilik  sәciyyәli  (Axundov  1988;  Aksan  1995), 

istәrsә  dilçiliyin  müxtәlif  sahәlәrinә  (Novoe  v  zarubejnoy  lingvistike...,  1987)  aid  olsun,  onun 

türkoloji vә ya müqayisәli-tipoloji dilçilik olaraq  dәyәrlәndirilmәsi hәm türk dillәri, türkoloji vә 

e-türkcә yönümü, hәm dә müasir dilçilik axınları vә bütövlükdә koqnitiv elmşünaslıq baxımından 

daha  düzgündür.  Başqa  bir  sözlә,  ümumtürk  dilinә  dair  vә  türk  әdәbi  dillәri  vә  dialektlәri 

materialları  ilә  aparılan  bütün  araşdırmalar  öncә  Ural-Altay  dilçiliyi  nәzәriyyәsi  ilә  bağlantılı 

olmalıdır.  Hәmin  araşdırmaların  hәm  dә  müasir  linqvistikanın  germanistika,  romanistika, 

slavistika  sәviyyәlәrindә  olmasına  da  sәy  göstәrilmәlidir.  Vә  onların  müasir  linqvistikanın  bir 

komponenti  sәviyyәsindә  “Türkoloji  dilçilik”  termini  ilә  qavramlaşdırılaraq  adlandırılmasına 

üstünlük  verilmәlidir    (Musaoğlu  2004a:  56-57).  Bununla  bәrabәr,  türkologiya  emlinin    әsas 

qollarından birini tәşkil edәn türkoloji dilçilik fәnnini vә qavramını ehtiva edәn bütün konseptual 

parametrlәr, sxemlәşdirmәlәr vә linqvistik kateqoriyalaşdırmalar yenidәn müәyyәnlәşdirilmәlidir. 

Yәni bir üst sәviyyәdә müәyyәnlәşdirilәn kateqoriyalaşdırmalar aspektuallıq, zaman, sәbәbiyyәt 

vә s.  semantik  kateqoriyalara  görә    görә  seçilmәlidir. Bir alt sәviyyәdәki kateqoriyalaşdırmalar 

isә, hәr şeydәn öncә, kateqoriya qurucu әlamәtlәrә görә müәyyәn olunmalıdır. Bunlar qrammatik, 

leksik  vә  leksikoqrafik  xarakterli  tәsniflәndirici,  şәkillәndirici  sözdüzәltmә  morfoloji  әlamәtlәri 

vә  felin  növ  şәkilçilәri  vә  ya  hal,  felin  zaman,  şәkil  sözdәyişdirici  şәkilçilәrinә  vә  s.  görә  bir-

birindәn ayrılmalıdır. Ümumtürk dilindә sait, samit, sait vә samitlәrin fonetik uyumu,  kәlmә, sәs, 

morfem  birlәşmәli  söz  tәsriflәndirilmәsi,  şәkillәnmәsi  vә  düzәldilmәsi;  simmetrik-asimmetrik 

---

25 

 

sәciyyәli  sintaktik  quruluş  vә  leksik-leksikoqrafik  qavramlaşdırılma  açıq  bir  şәkildә 

göstәrilmәlidir.  Belәliklә  türkoloji  dilçilik  fәnni  bundan  sonra  koqnitiv  elmşünaslıq  vә 

linqvistikadan xәbәrdarlıqla vә yöntәmlәrinin türk dillәrinә uyğun bir hala gәtirilmәsiylә inkişaf 

etdirilmәlidir.  

 Türkoloji  dilçilik  anlayışı  ümumi  türkologiya  qavramını  tәşkil  edәn  konseptual 

xarakterli  әsas  komponentlәrdәn  vә  ya  konkret  qavram  sahәlәrindәn  biri  vә  ya  birincisi  olaraq 

seçilir. Türk dillәrinin tarixi, müasir durumu, fonetik, fonoloji, leksik, leksikoqrafik, qrammatik, 

sintaktik,  semantik,  frazeoloji  vә  mәtn  quruluşu  türkoloji  dilçilikdә  indiyә  qәdәr  әsas  etibarilә 

müqayisәli-tarixi,  tarixi-müqayisәli  vә  әnәnәvi  xarakterli  tәsviri  dilçilik  metodları  ilә 

öyrәnilmişdir. İndi isә günün әn vacib mәsәlәlәrindәn biri koqnitiv (cognitive linguistics) dilçilik 

vә  kompüter  dilçiliyi  (computational  linguistics)  yönüm  vә  yöntәmlәrinin  linqvistik  araşdırma 

mәqsәdilә  türkoloji  dilçilikdә  dә  özәl  olaraq  tәtbiq  olunmasından  ibarәtdir.  Bu  isә  türkoloji 

dilçiliyә  dair  görülәcәk  әsas  işlәrin  vә  ya  problemlәrin  vә  perspektivlәrin  konkret  olaraq 

müәyyәnlәşdirilmәsi  vә  mövcud  araşdırma-öyrәnilmә  yöntәmlәrinin  türk  dillәrinә 

uyğunlaşdırılması nәticәsindә hәyata keçirilә bilәr.  

Günümüzdә  Türkiyә  ilә  bәrabәr  öz  müstәqil  dövlәtlәri  olan  digәr  Türk 

Respublikalarında  da  artıq  ana  dili  hәm  әdәbi  dil,  hәm  dә  dövlәt  dili  sәviyyәsindә  işlәnilir. 

Sözügedәn  statusa  Rusiya  Fedarasiyasında  vә  Çindә  Muxtar  Respublikası  olan  türk  xalqları  da 

qismәn nail olmuşdur. Hәr hansı bir müstәqil dövlәt statusu olmayan digәr kiçik türk xalqlarının 

vә  qruplarının  dillәrinin  bir  qismi  bәlli  bir  ölçüdә  әdәbi  dil  sәviyyәsindә  işlәnilmәkdәdir.  Bir 

qisminin  isә  tarixdә  mövcud  olmuş,  bu  gün  isә  işlәnilmәyәn  yazısı  vardır.  Daha  doğrusu,  bәzi 

türk  dillәri  yaxın  vә  uzaq  keçmişlәrdә  müәyyәn  bir  yazıya  vә  ya  yazılı  dil  әnәnәsinә  malik 

olmuşdur.  Günümüzdә  isә  bu  dillәrin  bir  çoxu,  tәәssüflәr  olsun  ki,  artıq  sadәcә  danışıq  vә  ya 

mәişәt  dili  sәviyyәsindә  әhalisinin  bәlli  bir  qismi  tәrәfindәn  danışılmaqdadır.  Böyük  türk 

dillәrinin  bir  çoxunun  ikidillilik  vә  çoxdillilik  ortamlarında  birinci  vә  ikinci  dil,  kiçik  türk 

dillәrinin  isә  çox  vaxt  sözügedәn  linqvistik  ortamlarda  ikinci,  üçüncü  vә  hәtta  dördüncü  dillәr 

kimi işlәnilmәsinә dә tәsadüf olunmaqdadır.  

Belә bir kontekstdә sinxronik xarakterli funksional dil özәlliklәrini vә sözügedәn müasir 

dillәrin  dünyadakı  işlәnilmә  coğrafiyasını  müәyyәnlәşdirmәk  istәdik.  Bunun  üçün  aşağıda  türk 

dillәrinin  öncәki  coğrafi,  tarixi,  fonetik,  morfoloji,  tipoloji,  ideoloji  vә  digәr  mövcud  qarışıq 

tәsnifatlarından fәrqli olan sosiolinqvistik xarakterli yeni bir tәsniflәndirmәsini türkoloji dilçiliyә 

---