M. S. Qosimov

Bozorni o‘rganish va tahli qilish 
Bozor va marketing har qanday kichik va mikrofirmalar uchun hal 
qiluvchi rolni o‘ynaydi. Har qanday yangi mahsulot yoki texnologiya 
xaridoriga ega bo‘lmasa, u sotilmasa uni ishlab chiqarish foydasizdir. 
Bozorni tahlil qilish zamonaviy har qanday korxonaning asosiy 
muammolaridan biridir. 
Marketing tadqiqoti va marketing rejasini tuzish biznes rejaning 
murakkab va mas`uliyatli qismidir. Marketing rejasiga eng avvalo 
o‘zingiz juda puxta ishonishingiz va so‘ngra bank-moliya instituti va 
investorlarni ishontirishingiz kerak. Аsosiy javob bo‘lib siz ishlab 
chiqarayotgan mahsulotga bozor va xaridorlar mavjud, ularning to‘lov 
qobiliyatlari yetarli darajada ekanligi va mahsulotni sotilishi real 
bo‘lishi kerak. Аgar biznes reja puxta va real raqamlarga tayansa, 
uning amalga oshirilishi ham real bo‘ladi. Biroq ko‘p hollarda biznes 
loyihalarning kasodga uchrashi ularning marketing rejasidagi 
kamchiliklar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday muammo hatto rivojlangan 
mamlakatlarda ham tez-tez uchrab turadi. Siz ishlab chiqaradigan 
tovarga bozor mavjud va uning hajmi siz rejalashtirayotgan ishlab 
chiqarish quvvatlaridan kattaroq bo‘lishi kerak. Marketing rejasini 
tuzishda siz ko‘plab marketing materiallari, maʼlumotlari, raqobat-
chilar, tovaringizni ustuvorligi kabi ko‘plab masalalarni umumlash-
tirishingiz va tahlil qilishingiz shart. 
Oddiy marketing tadqiqoti jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi 
Sizni biznesingizga kerak bo‘lgan marketing maʼlumotlarini 
aniqlash. Shu maʼlumotlarni qidirish, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, 
korxonangiz foydasiga shu maʼlumotlarni ishlatish chora-tadbirlarini 
ishlab chiqarish. Birinchi galda sizning tovaringizni kim sotib oladi? 

---

73 
Xaridorlar kim? Bozordagi sizning ulushingiz qancha foiz (dona? 
so‘m?). So‘ngra mahsulot ishlab chiqarishni bashorat (prognoz)qilish, 
uni sotish bozorini aniqlash, xaridorlarni aniq bilish, ularni nima uchun 
sotib olishi sabablarini bilish, kelgusidagi 3-5 yillikda qancha sotib 
olishini hisob-kitob qilish zarur bo‘ladi. Bunday marketing tadqiqoti 
bosqichma – bosqich amalga oshiriladi va marketing rejasi prognoz 
qilinadi. 
Birinchi bosqichda bozor hajmining salohiyati (hajmi) aniqlanadi. 
Misol uchun bir oyda ko‘zda tutilgan bozorda sotiladigan makaron 
mahsuloti (tonna yoki so‘mda) aniqlanadi. Sotiladigan makaronning 
miqdoriga bir qancha omillar taʼsir etadi: aholi soni, daromadi, milliy 
urf-odatlar, mavsumning o‘zgarishi, o‘rnini to‘ldiruvchi boshqa 
tovarlarning (guruch, kartoshka, grechka, go‘sht) narxlaridagi 
o‘zgarishlar misol bo‘la oladi. Eng asosiy taʼsir etuvchi omillarga 
iqtisodiy omillar kiradi: aholi daromadlarining ko‘payishi, aholi 
xarajatlari strukturasidagi o‘zgarishlar, inflatsiya darajasi, unni import 
qilish bilan bog‘liq maʼmuriy o‘zgarishlar va hokazo. 
Ikkinchi bosqichda sizning mahsulotingiz sotiladigan miqdor 
(mahsulot sotilish salohiyati) aniqlanadi. Misol uchun sizni 
biznesingizni maqsadli bozori Toshkent shahri bozori bo‘lsin. Unda 
oyiga 500 tonna makaron mahsuloti sotiladi deb faraz qilaylik. 
Shundan siz 50 tonnani sotishga erishsangiz sizning biznesingizni 
hissasi Toshkent shahri bozorida 10%ga teng bo‘ladi. Bozor bilan 
bog‘liq olib borilgan tadqiqotlar marketing tadqiqoti deyiladi va uning 
natijalaridan foydalanib marketing rejasi tuziladi. Marketing 
tadqiqotlari natijasida siz xaridorlaringizni, ularning imkoniyatlarini, 
har oyda (kunda yoki yilda) sotib oladigan makaron miqdorini bilib 
olasiz. Bu esa biznes reja uchun juda muhim maʼlumotlardir. 
Uchinchi bosqichda xaridorlarga so‘mda qancha miqdorda tovar 
sotishingizni aniqlaysiz, yaʼni mahsulotni realizatsiya miqdorini 
aniqlaysiz. Buning uchun makaronni sotish bahosini aniqlash, narx - 
navo strategiyasini ishlab chiqishingiz kerak. Аlbatta ishlab chiqarish 
xarajatlari, mahsulotning tannarxi, reklama va boshqa ustama 
xarajatlarni ham nazarda tutish zarur bo‘ladi. Shuni hisobga olish 
kerakki, xarajatlar oylar, yillar mobaynida o‘zgarib boradi. Shuning 
uchun hisob - kitoblar maksimal real bo‘lishi shart. Аna shundan kelib 
chiqqan holda mahsulot sotish rejasi kelgusi yillarga prognoz qilinadi 

---

74 
rejalashtiriladi. Prognoz qilishning turli usullari mavjud. Kichik 
korxonalar uchun prognoz qilishda shu sohaning ekspert taxminlaridan 
keng foydalanadi. Bunday maʼlumotni olish uchun odatda shu 
sohaning eksperti maslahatchi sifatida shartnoma asosida yollanadi. 
Ekspertdan tovarni narx strategiyasi, narxi, tovarni xaridorgirlashtirish, 
tovar differensiatsiyasi kabi savollarga javob olish maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. Eng asosiy maʼlumotlardan biri sizning tovaringizga bozorda 
xaridorlar qancha pul to‘lashini bilib olishdir. Bunda bozordagi 
raqobatchilarning belgilagan narxi eʼtiborga olinmasligi kerak. Аks 
holda siz tovarning bozor narxini aniq bila olmaysiz. Buning uchun 
anketa so‘rovlari, tovarni xaridorgirlashtirish (promoshen)kom-
paniyalari tashkil etiladi. Аgarda siz shu ishlarni aniq va muvaf-
faqiyatli o‘tkazsangiz, demak, marketing tadqiqoti sizning biznes 
rejangizga real va aniq maʼlumotlar beradi va biznes rejaning 
marketing rejasini tuzishingiz mumkin.