M. T. Do’stova B. X. Xo`janiyozova
Yüklə 4,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ekologik nisha
ekologiyaning fundamental tushuncalaridan biri hisoblanadi. Ekologik nishani ekologiya fani binosining poydevori deyish mumkin.Gapimizning asosi sifatida Piankaning fikrlarini keltiramiz:’nisha tushunchasi ekologiyaning hamma sohalariga singib ketgan. Nisha terminini Grinnellning ishlaridan so’ng qo’llanila boshlangan. Grinnellning nisha termini asosida organizmning uyushmadagi funksional roli va u tutgan mavqei tushuniladi. Ekologik nisha - turning ekologik darajasi, yashash uchun ozuqa joyi - nisha deb aytiladi. Ma’lum bir organizmning yashash joyi aniq bo' Isa, uni 53 shu erdan topish mumkin bo‘ladi.Ekologik joy - nisha tushunchasi ancha keng, manodagi nisha; trofik nisha (turlararo aloqada turning joyi), giper hajmli nisha. Tur yashash joyi bo’lsa, “nisha” - turning ozuqa bo‘yicha (kasbi)dir. Ma’lum bir turning ekologik nishasini ta’riflash uchun, u qanday nisha bilan oziqlanadi, nimalar va kimlar uni eydi, u biotsenozdagi boshqa elementlarga qanday ta’sir ko‘rsatadi, degan savollargajavob bera olish kerak. Ponomaryov va 1975-yil ma’lumoti bo'yicha nishalaming har joyda ko‘rinishi va turli darajada oziqlanishini ko‘rish mumkin. Biotsenozda bir tur o‘zining rivojlanishi davrida turli ekologik nishalami egallaydi. Masalan, itbaliq o‘simlik bilan, baqalar hasharotlar bilan oziqlanadi. Hayvonlar qish va yoz oylarida o‘zlarida turlicha ekologik nishani hosil qiladi. Organizmlar migratsiya davrida ham ba’zan nishasini o‘zgartiradi. Raqobat - bir muhitda yashaydigan hayvonlar o‘rtasida doimo raqobat kuzatiladi, ular bir-biri bilan oziq-ovqat talashib, jinsiy hamkorlik, yotoq joyi, o'tlaydigan joy va boshqalami talashishi mumkin. Raqobat turlar o‘rtasida salbiy oqibatlarga olib keladi, chunki ulardan biri ko‘pincha nobud boiadi. Turlar o‘rtasida doimo yashash uchun kurash mavjud. Raqobat nisbiy bo’lganda, kurash oziq-ovqatlar uchun boradi. To‘g‘ri raqobat bo’lganda, bir tur ikkinchi tumi yo‘q qilishga urinadi. Ba’zan turlararo raqobat bo’ladi, bu holat populyatsiyalar o‘rtasida salbiy natija berib, ular soni kamayishi va yashashi uchun harakat qattiq bo’ladi. Ekologik nisha uchun raqobat turlar o‘rtasida tabiiy tanlashga olib keladi, yashab qolgan organizmlar o‘zlariga xos ekologik nishani shakllantiradi. Ko’p organizmlarning tadbiqiy nishasi fizik va biologik muhit o’zgarishi bilan bog’liq holda vaqt va fazoda o’zgaradi. Nishaning vaqtinchalik o’zgarishini ikki darajada ko’rish mumkin:1-kichik vaqt o’zgarishi darajasida (ekologik vaqt masshtabida) odatda bir individ hayoti davomida yoki ko’pi bilan bir necha avlod davomida. 2-uzoq muddatli vaqt o’zgarishlar darajasidaki evolutsion vaqt masshtabida yuz berishlar va ko’p avlodlarga tegishli bo’lishi mumkin. Shunday qilib doimo o’zgaruvchi tadbiqiy nish fundamental nishaning to’plam ostisi bo’lib ko’p o’lchamli fazo tilida–tebranib turuvchi giperhajm, 54 ya’ni fundamentalnishaga muvofiq giperhajm bilan chegaralangan. Ekologik nisha nazariyasi asosan ikki yo’nalisgda rivojlanib keldi. Shulardan biri uyushmadagi yurlarning yashash sharoitini o’rganish va ularning nishalarini yozish. Boshqasi tabiiy uyushmalarning tuzulishidagi hayvonlarning raqobatlik munosabati rolini o’rganish. Yüklə 4,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|