Madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi
Jismoniy tarbiya tizimida tayyorgarlik turlari
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. Jismoniy tarbiya tizimida tayyorgarlik turlari
Jismoniy tayyorgarlik. Individning tashqi ko’rinishiga qarab jismoniy tayyorgarligiga baho berish hozirgi kungacha ham uchrab turadi. Qaddi qomatning kelishganligi bu jismoniy jihatdan barkamolik belgisi emasligi maxsus adabiyotlarda qayd qilingan. Jismoniy tayyorgarlikni yo’lga qo’yishning asosiy shartlaridan biri tana shaklini yaxshilashdir. Bu asosan tana mushaklarini rivojlantirish, uning vaznini izga solish (vaznni boshqarish), qaddi-qomatni rassomligini yo’lga qo’yish tarbiyalash, rostlash (tuzatish) tarzidagi qator boshqa ishlar amalga oshiriladi. Qayd qilinganlar jismoniy tayyorgarlik jarayoni deb atash qabul qilingan. Qator mualliflar, jismoniy tayyorgarlikni - individ gavdasining tashqi ko’rinishi, qaddi - qomati, bo’yi-basti, gavdasining tuzilishi va boshqa jihatlariga qarab “baquvvatlar” deb farqlanishini jismoniy tayyorgarligi yuqorilar deb atash shartli bo’lib, ko’rinishiga ko’ra jismoniy tayyorgarligi yuqorilarni har doim ham jismonan baquvvat deb bo’lmasligi o’zining ilmiy nazariy isbotiga ega. Jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, sport jarayonida jismoniy tayyorgarlikning uchta asosiy yo’nalishi mavjud bo’lib, ular inson jismoniy tarbiyasining ana o’sha mezonlar asosida – “umumiy jismoniy tayyorgarlik”, “kasb- hunar jismoniy tayyorgarligi”, “sport tayyorgarligi” tarzida amalga oshiriladi, yo’lga qo’yiladi. Jismoniy tayyorgarlik bilan jismoniy qobiliyatning farqini tushuntirishga urinib, farqni aqliy mehnat va jismoniy mehnatning farqiga o’xshatgan yoki jismoniy madaniyat bilan madaniyatning boshqa turlari orasidagi o’xshashlik, yaqinlikdek deb tushuntirgan. Demak, jismoniy tayyorgarlik bilan jismoniy qobiliyat tushunchasi biri-biriga o’ta yaqin tushunchalardir. Professor Sh.X.Xonkeldiyev, A.Abdullayev va boshqalar tomonidan Oliy o’quv yurtlarning talabalari uchun yozilgan “Sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyati” (2009) o’quv qo’llanmasida “jismoniy qobiliyat” tushunchasiga - insonning u yoki bu mushaklarining faoliyati talablariga javob beradigan va uning samarali bajarilishini taьminlaydigan ruhiy-fiziologik hamda morfologik xususiyatlarining majmuidir deb ta’rif berilgan. Jismoniy tayyorgarlikning ikki ko’rinishi mavjud bo’lib, umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik tarzida amalga oshiriladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) deb inson organizmining harakat sifatlarini teng, birini - biridan ustun qilib rivojlantirmay, barchasini teng rivojlantirish (xar tomonlama jismoniy tayyorgarlik)ga yo’naltirilgan ko’p yillik pedagogik jarayon tushuniladi. Hozirgi kunda davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan STT jismoniy madaniyatining asosida ham jamiyat a’zosini UJTini yaxshilash masalasini xal qilish yotadi. UJTning mazmuni, vositalari, usullari va mashg’ulotlarni tashkil etish jarayonida inson faoliyatining barcha shakllari, u sport faoliyatimi, mehnat jarayoni faoliyati ko’rinishida bo’ladimi, keng jihatli bazaviy jismoniy tayyorgarlikni yuzaga keltirishga yo’naltiriladi. UJT jarayonida asosan quyidagi vazifalar hal qilinadi, ular: - inson organizmining har tomonlama jismoniy rivojlanishiga ta’sir etish bilan chidamlilik, kuch, tezlik, chaqqonlik va mushaklar plastikligi va bo’g’inlar harakatchanligidek sifatlarini tarbiyalash bilan jamiyat a’zosini umri davomida yoshi uchun mos darajadagi harakat aktivligi tonusini ushlashning qulay bazasini yaratish; - salomatlikni mustaxkamlash, organizmni tashqi muxitning zararli omillariga karshi tura olish jihatini kuchaytirish; - o’quv va mehnat faoliyati davomida ish qobiliyati pasaygan xolatlarda faol xordiq chiqarib, organizm quvvatini tiklash uchun sharoit yaratish; - qo’shimcha yoki kutilmaganda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengish uchun iroda kuchini mustaxkamlash va boshqalar. Ma’naviy merosimizga taalluqli Sharq mutafakkirlarining kontseptual- metodologik tarixiy asarlari, xalq pedagogikasi an’analarida, diniy adabiyot manbaalarida xam inson jismoniy tayyorgarligi jarayoni, uni rivojlantirishning muhimligiga, faqat undan kundalik turmush sharoitidagina emas, vatan ximoyasi jarayonida xam muhimligiga oid aytilgan fikrlarga duch kelamiz. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek, Zaxiriddin Bobur va boshqa allomalarimizning tan tarbiyasi, inson jismining jismoniy quvvati haqidagi fikrlari biz o’rganishni maqsad qilgan muammoni ajdodlarimiz davrida ham muhim ekanligini ko’rsatadi. Bobokalonimiz, tibbiyot olamining yetakchi namoyondasi Abu Ali ibn Sino o’zining “Tib qonunlari” asarida “Jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug’ullangan odam hech qanday davolanishga muxtoj bo’lmaydi” deb yozgan. Jismni hayotiy sinovlarga tayyorlash ma’lum darajadagi tayyorgarliklarni talab qilishini uqtirgan. Jahongir bobomiz Amir Temur jahonga mashxur asari sanalmish o’zining “Tuzuklari”da o’z qo’shiniga askarlarni tanlash qoidasida quyidagi uch jihatga e’tibor berishni uqtirgan: eng avvalo, sog’lom va jismonan baquvvat bo’lishi, ikkinchisi, qurolni biror turidan moxirona foydalana olishi, uchinchisi - aqli, zakovati, iktidorini sinab ko’rish lozim deb xisoblagan. E’tbor bersak, bo’lajak jangchi tanining sihatligi, jismining baquvvatligi birinchi o’ringa qo’yilgan. Bayramlar, sayillar va boshqa yirik tantanalarda yoki sarbozlikka nomzodlar tanlashda, jahongir bobomiz o’zi kurash tushganligi, qo’riqlarda shaxsan o’zi, hozirgi zamon tili bilan aytsak, “mahorat” (master-klass)ini namoyish qilganligi haqidagi ma’lumotlar saqlangan. Ulug’ sulton, davlat arbobi, falakiyot sohasining yetakchi olimi, bobomiz Mirzo Ulug’bekning pedagogik qarashlarini hozirgi kunda Prezidentimiz davlat siyosatiga aylantirgan muammo, yoshlar jismoniy tayyorgarligiga chaqiriq qilib olish mumkin “Farzandingiz sog’lom va baquvvat bo’lishini istasangiz, uni kichik yoshidan badan tarbiyasini yo’lga ko’ying, chiniqtiring” degan so’zlarining ahamiyati hozirgi kungacha ham o’zining ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Yuqoridagilardan kelmb chiqib, umumiy jismoniy tayyorgarlikka shaxsni jismoniy yetuklikka erishtirishning bazaviy shakli deb qarashga to’g’ri keladi. Boshqachasiga aytganda jismoniy yetuklik individning jismoniy rivojlanishi asnosida, uni jismoniy mashq, ixtiyoriy harakatlar to’g’risidagi nazariy bilimlari va amaliy malaka va ko’nikmalarini imkon qadar to’liq namoyon eta olish darajasidir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik aslida individning atletik jihatini tarbiyalanishini ta’minlaydi, salomatligini mustaxkamlaydi, harakat sifatlarining imkoniyatlarini bir xilda kengaytiradi va organizmini jismoniy rivojlantirish uchun mustaxkam poydevor yaratadi. Organizmdagi mavjud harakat sifatlari - kuch, tezlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik va boshqa sifatlarni rivojlanganligi jihatini bir xil, teng tarbiyalanishini yo’lga qo’yadi. Bu bilan jismoniy tayyorgarlik amaliyotda uchraydigan kuch jihati yuqori, lekin chidamlilik talab qiladigan faoliyatni qiynalib bajaradigan yoki uni teskarisi – o’ta chidamli, lekin kuch talab qiladigan faoliyatlarni bajarishda qiynaladigan bir tomonlama shakllangan shaxslarni tarbiyalanishiga yo’l qo’ymaydi. Tadqiqotlar va jismoniy tayyorgarlik amaliyotida u mumiy jismoniy tayyorgarlik insonni baquvvatroq, sog’lomroq, katta yuklamalarga chidamliroq qilishi isbotlangan. Umumiy jismoniy tayyorgarlikning vositalari tarzida, gimnastika jihozlaridagi mashqlar, jismlar va jismlarsiz bajariladigan umumiy rivojlantiruvchi, sport turlari mashqlari yoki ularning elementlari va boshqa og’irlik ko’tarish, o’zining tanasi vaznidan hamda qarshiliklarni yengish bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikda barcha organ va tuzilmalarimizni faol ishlashini ta’minlovchi (yurish, yugurish, sayrlar, sayoxatlar) mashqlar muhim rolь o’ynaydi. Ular orqali tayyorgarligi hamda rivojlanishida orqada qolgan, funktsional holati yaxshi bo’lmagan a’zolarimizni, organ va tuzilmalarimizni xizmati darajasi, imkoniyatlarini oshirish uchun foydalanish maqsadga muvofiq. Qayd qilingan vositalarni tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari bilan qo’shib qo’llanishiga erishilsa, jismoniy tayyorgarlik jarayoni samaradorligidan kutilgan maqsadga oson erishiladi. UJT sog’liqni mustaxkamlashga, keng doiradagi harakat malakalari va ko’nikmalarga ega bo’lish, qayd kilingan tayyorgarlikka esa o’zidan so’ng amalga oshiriladigan maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) uchun zamin bo’lishga xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltiriladi. UJT jismoniy tarbiyaning barcha etaplarida ko’proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy jismoniy madaniyat tadbirlari, ishlari hamda jismoniy mashqlar bilan individual shug’ullanish mashg’ulotlarining turli shakllari orqali amalga oshiriladi. Bunday mashg’ulotlarning mazmuni harakat sifatlarini har tomonlama garmonik rivojlantirishga yo’naltiriladi. Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|