Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Yüklə 10,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
107 əlaqədar olaraq ətraf mühitin zərərli amillərinin təsirindən bioloji növlərin, o cümlədən insanın mühafizə edilməsi müasir elmin prioritet problemlərindəndir. Bioloji növlərin mühafizə etməyin konstruktiv yollarından biri bitki mənşəli biokomplekslərin tətbiqidir. Çünki bu vasitələr hüceyrədaxili sistemlərə nəzarət edərək orada baş verən proseslərin idarə olunmasına kömək göstərir. Tədqiqat işimizdə məqsəd, Azərbaycana intraduksiya edilmiş kivi bitkisi meyvələrindən alınmış, tərkibi bioloji aktiv maddələrlə zəngin ekstaktın mühit genotoksinlərinin təsirinə qarşı orqanizmlərin genetik davamlılığının tənzimlənməsi yollarının öyrənilməsindən ibarətdir. Tədqiqat obyekti kimi baş soğanın toxumlarından istifadə olunmuşdur. Mutagen amil kimi birbaşa mutagen təsir tipli mutagenlər sinifinə aid olan kimyəvi birləşmə (NMSC) nitrozametilsidikcövhərinin 0,02 %-li qatılığından istifadə edilmişdir. Kivi bitkisi meyvələrindən alınmış ekstraktlar təcrübə mühitinə NMSC-dən sonra daxil edilmiş, fiksasiyadan sonra cücərmiş toxumların apikal meristem hüceyrələrində xromosom aberrasiyalarının tezliyi analiz olunmuşdur. Nəticələrdən məlum olmuşdur ki, NMSC baş soğan toxumları apikal meristem hüceyrələrində xromosom aberrasiyaları tezliyinin kontrol göstəricisini dəfələrlə yüksəltmişdir.Əgər kontrol variantda xromosom aberrasiyaları tezliyi 2,51±0,56% olmuşdursa, NMSC-nin təsirindən sonra bu göstərici 9,73±1,02%-ə bərabər olmuşdur. Nəticədə göründüyü kimi NMSC-i xromosom aberrasiyaları tezliyini təqribən 4 dəfə yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. NMSC-nin genotoksikliyi fonunda ali orqanizmlər üzərində aparılmış təcrübələrlə kivi bitkisi meyvələrindən alınmış ekstraktların yüksək genmühafizəedici xüsusiyyətə malik olduğu aşkar edilmiş və daha effektiv qatılığı müəyyən olunmuşdur. Tədqiq olunan preparat ekoloji və yaş riskli qruplar üçün xüsusi qida məhsullarının hazırlanması zamanı tətbiq oluna bilər.
Müasir dövrdə bioloji növləri əhatə edən yaşayış mühitin təbii və əsasəndə antropogen amillərlə çırklənməsi bioloji növlərın hamsı ilə bərabər bitkilərin normal həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərərək onların müxtəlif növlərinin ayrı-ayrı lokal populyasiyalarında mutasiya yükünün artmasına gətirib çıxarır. Bunun nəticəsındə, yüksək heteroziqotluğa malik qiymətli bitki növlərinin təbii landşaftdan tədricən itməsi, bütövlükdə bitki genetik ehtiyyatların tükənməsi-genetik erroziya baş verir. Müasir dövrdə müxtəlif ixtisaslı alımlərın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri baş verən genetik erroziyanın qarşısının alınması yollarını işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Bunun üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir ki, belə tədbirlərdən biri bioloji növlərin, o cümlədən bitki biomüxtəlifliyinin vəziyyətinə sistematik nəzarəti tələb edir. Bu nəzarəti monitorinq sisteminin-müşahidə, qiymətləndirmə və proqnoz sisteminin köməyi ilə həyata keçirmək mümkündür. Bu istiqamətdə aparılan araşdırmaların təhlili göstərir ki, problemin həllinə düzgün yanaşma və müasir dəqiq metodların köməyi ilə aparılmış ekoloji-genetik monitorinq ekosistemlərin vəziyyəti, onların dəyişkənlik dinamikası, bitkilərin mövcud olduğu şəraitə qarşı adaptasiya imkanları haqqında mülahizə yürütməyə və biomüxtəlifliyin vəziyyəti haqqında proqnoz verməyə imkan verir. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq bizim tədqiqatların məqsədi müxtəlif qeyri-ənənəvi bitkilərinin ayrı-ayrı lokal populyasiyalarından götürülmüş nümunələrdə davamlılığın və müxtəlif mühit amillərinə qarşı genomun cavab reaksiyasının səviyyəsini öyrənməkdən ibarətdir.Tədqiqatı aparmaq üçün Lənkəran rayonun yüksəkliyinə və digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən zonaları müəyyən edilmişdir və həmin ərazilərdən metodik qaydalara uyğun olaraq qeyri-ənənəvi bitkilərin nümunələri toplanmışdır. Toplanmış ərazilərdən götürülmüş bitkilərdə vəcələ, dağ keşnişi, yabanı nanə bitkilərində xromosom aberrasiyalarının tezliyi öyrənilmişdir. Məlum olmuşdur ki, bir bitkidə statistik ehtimallı yüksək qiymətlə yüksək olmuşdur. Digər bitkilərdə bu fərqin cüzi olması yəni, statistik ehtimalı olmaması təcrübə nəticələri ilə bağlıdır. Vəcələ bitkisində xromosom aberrasiyalarının tezliyinin yüksəlməsi onun adaptasiya sistemləri ilə bağlı ola bilər. Əslində aparılan müşahidələr göstərir ki, bu bitkilərin yayılma arealında ciddi azalma müşahidə olunmur. Arealın nisbətən azalması yalnız antropogen amillərlə bağlıdır. Lakin, xromosom
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
108 aberrasiyalarında baş verən bu dəyişiklik yəni onun tezliyinin yüksəlməsi bu bitkidə adaptasiya imkanlarının nisbətən azalmasını göstərir. Digər iki bitkidə isə bu hal müşahidə olunmur və xromosom aberrasiyalarının tezliyində olunan bu fərq təcrübə xətaları çərçivəsindədir. bu nəticələr güman etməyə əsas verirki, hər iki bitkinin xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə yəni, hələlik həm antropogen amillərin təsirinə ciddi məruz qalmaması, həm də adaptasiya imkanlarının tükənməməsi haqqında mülahizə irəli sürək.
Müasir elmdə otuza qədər anlayışların mənası məlumdur. Anlayışlar cisim və hadisələrin mühüm əlamətləri tərəfindən əks olunan düşüncədir; ətraf reallığın cisim və hadisələrini mühüm xüsusiyyətləri haqda bilikdir; reallığın əks olunması vasitəsidir; mühüm əlamətlərə görə hadisə və ya cisimlərin ümumiləşdirilməsi nəticəsini ifadə edən fikirdir.Anlayışların məntiqi quruluşu onun məzmunu və həcmini özündə birləşdirir. Anlayışların məzmunu altında cisimlərin anlayışlarda əks olunan əsas əlamətləri nəzərdə tutulur. Anlayışların həcmi-cisimlərin anlayışlarda nəzərdə tutulan əlamətlərin toplusudur. Həcm və məzmundan başqa anlayışların daha bir xarakteristikası müəyyən edilir ki, bu da pedaqogika üçün çox vacibdir-bu mövcud anlayışın digər anlayışlar ilə əlaqəsi və münasibətidir (3). Elmdə sadə və mürəkkəb cins və növ, nəzəri və empirik anlayışlar müəyyən olunur. Mürəkkəb anlayışlar elə anlayışlardır ki, onların formalaşması orta məktəbdə biologiyanın bütün tədrisi mövzu boyunca davam edir. Növ anlayışı-cins anlayşının bir hissəsidir. Müəyyən cins anlayışına bir neçə növ anlayışları uyğundur. Məsələn, “enliyarpaqlı ağaclar”-növ anlayışı olub özündə bir çox növ anlayışını birləşdirir-palıd, çökə, söyüd və s. (2). Dərketmə səviyyələrinə uyğun olaraq, empirik və nəzəri anlayışlar (və biliklər) müəyyən olunur. Empirik analyışlar-cisim və hadisələr haqqında biliklərdir, onlar formal məntiq metodlarının (müqayisə, analiz, sintez, ümumiləşdirmə, konkretləşdirmə, abstraklaşdırma) işlənməsinə məruz qalmaqla, hissi təcrübə əsasında formalaşırlar. Empirik biliklər hadisələrin əks olunmasıdır. Onun əsas məzmunu müşahidə üçün mümkün olan əlamətlər təşkil edir. Empirik biliklərdə faktlar bir-birinin ardınca vacib əsaslandırma olmadan davam edir, onların yerini dəyişmək mümkündür. Empirik biliklər və qeyri-elmi ola bilər. Empirik biliklərin vahidi-fənnin ayrı-ayrı hissələri haqqında biliklər kimi faktlar təşkil edir; fakt isə fənnin birtərəfli əks olunmasıdır. Nəzəri biliklər-elmin qanunları və onların tərkibinə daxil olan abstrakt anlayışlar formasında təmsil olunur. Onun quruluşu incə və məntiqlidir, daxili əsaslandırılmışdır, kateqoriyaların yerini dəyişmək olmur. Nəzəri anlayışlar ya abstrakt ola bilər, cismin mahiyyətinin son mahiyyətini ifadə edə bilər və ya konkret-nəzəri anlayış ola bilər. Nəzəri anlayışlara ideyalar, nəzəriyyələr, qanunlar, qanunauyğunluqlar daxildir. Orta məktəbdə biologiya fənninin tədrisində elə bir anlayışlar yoxdur ki, onların məzmunu fənnin bütün tədris dövründə uzun illər boyu dəyişilməmiş qalsın. Empirik anlayışlar köməkçi rol oynayaraq, nəzəri biliklərin konkretləşməsinə kömək edir. Empirik anlayışlar həm induktiv, həm də deduktiv yolla formalaşdırıla bilər. Nəzəri anlayışların inkişafının yeganə mümkün yolu-abstraktlıqdan konkretliyə doğrudur (1). Biologiyanın tədrisi metodikasında bir neçə anlayış növləri müəyyən olunmuşdur. Həcmdən asılı olaraq sadə və mürəkkəb anlayışlar müəyyən edilir. Sadə anlayışlara elementar, ilkin, bir bilik elementini müəyyən edən kimi baxılır. Məsələn, yarpağın forması, yarpağın rəngi kimi anlayışlar. Mürəkkəb anlayışlar daha çox ümumiləşmiş olub, bir çox sadə anlayışları özündə birləşdirir. Məsələn, mürəkkəb “yarpaq” anlayışı özündə bir çox anatomik, morfoloji, fizioloji, ekoloji və digər anlayışları özündə birləşdirir. Elmlərin əsasına görə anatomik, fizioloji, morfoloji, ekoloji, sistematik, filogenetik, sitoloji, embrioloji, genetik, aqronomik, gigiyenik, tibbi və s. anlayışlar müəyyən edilir, formalaşma zamanından asılı olaraq lokal (bir mövzu və ya dərs çərçivəsində açıqlanan, məsələn immunitet) xüsusi və ümumbioloji anlayışlar müəyyən edilir. Yüklə 10,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|