Magistrantların XVIII respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci IL
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Yüklə 10,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
109 ġAGĠRDLƏRĠN XƏRÇƏNKĠMĠLƏRƏ VƏ HÖRÜMÇƏKKĠMĠLƏRƏ AĠD MÖVZULARIN MƏNĠMSƏNĠLMƏSĠNDƏ ÇƏTĠNLĠKLƏRĠ Bağırlı N.İ. Sumqayıt Dövlət Universiteti Artropoda tipinə aid olan Xərçəngkimilər və Hörümçəkkimilər sinfinə aid nümayəndələrin böyük əksəriyyəti müxtəlif cinslidir. Nadir hallarda hermofrodit nümayəndələrə də rast gəlinir. Xərçəngkimilərin ibtidai formalarında əsasən erkək fərdlər dişi fərdlərdən daha kiçik olur. Cinsi vəzilər cüt olub cinsi axarlar vasitəsilə xarici mühitlə əlaqələnən iki kisəcikdən ibarətdir. Yumurta borusu qısa olub divarlarında möhkəm yumurta qabığı ifraz edən vəzilər vardır. Dişilərdə bəzən cinsi dəliyin yaxınlığında toxumqəbuledicilər yerləşir. Cinsi akt zamanı erkəklər toxumunu xüsusi kopulyasiya dəliyi vasitəsilə toxumqəbulediciyə yeridir və toxum burada dişi cinsi dəlikdən yumurtalar çıxana qədər qalır və mayalanma burada baş verir. Toxum boruları bəzən genişlənərək divarı vəzili toxum kisəsinə çevrilir. Kopulyasiya zamanı erkək fərd tərəfindən spermatoforlar dişinin cinsi dəliyinə daxil edilir. Xərçənglərdə cinsi dəlik müxtəlif yerlərdə yerləşir. Xərçəngkimilərin yumurta qoyma qabiliyyəti müxtəlifdir. Onu da qeyd edək ki, xərçəngkimilərin əksəriyyətində nəsil qayğısına qalma xüsusiyyəti vardır. Xərçəngkimilər yumurtalarını cinsi dəliyin xaricinə və ya qarıncıq ətraflarının üzərinə qoyurlar. Xərçəngkimilərin bəzi nümayəndələrində spermatozoidlər olduqca qəribə formaya malik olub tamamilə hərəkətsizdirlər. Məsələn: Onayaqlılar dəstəsinin nümayəndələrində spermatozoidlər bir-biri ilə ensiz kəmər vasitəsi ilə birləşən iki oval kisəcikdən ibarətdir ki, bunlardan bir tərəfə üç uzun çıxıntı uzanır. Spermatozoidlər dişi fərdin cinsi yoluna düşdükdə öz çıxıntıları vasitəsilə yanından ötən yumurtalara yapışaraq onun üzərinə oturur və başı yumurtaya doğru yönəlmiş olur. Bu zaman quyruq kapsulunun arxa ucundan xüsusi dəlik açılır və ətrafdakı maye buradan kapsulun içərisinə axır. Müəyyən müddət sonra kapsulanın içərisindən təzyiqlə çıxır. Təzyiq nəticəsində spermatozoid sivri başı ilə əks istiqamətdəki yumurtaya sancılır. Bundan sonra quyruq və çıxıntılar atılır, başcıq isə tamamilə yumurtanın içərisinə keçir. Xərçəngkimilərdə rüşeymin formalaşması başlıca olaraq seqmentləşməkdə olan rüşeym zolağı hesabına gedir. Belə ki, onun ön və əsas hissəsi bir cüt baş payına başlanğıc verir və bunlardan da mürəkkəb gözlər əmələ gəlir. Bu paylardan geridə birinci olaraq baş pərinin və iki ön seqmentin antennal və mandibulyar seqmentlərinin əsası qoyulur. Rüşeymin mezoderması bəzən iki sıralı selom kisələrinə çevrilir, onların hüceyrələri mezodermal orqanların qurulmasına, o cümlədən əzələlərin, ürəyin və digər daxili orqanların əmələ gəlməsinə sərf olunur. Xərçəngkimilərin əksəriyyətinin o cümlədən ibtidai formaların çoxunun sonrakı inkişafı müxtəlif dərəcədə mürəkkəb metamorfozla gedir. Yumurtadan sürfə çıxır. Metamorfozun ilkin mərhələsi suda yaşayan nauplius sürfəsidir. Bu cür sürfə xərçəngkimilər üçün səciyyəvidir. Oval bədən quruluşuna malik olan bu sürfə üç cüt çıxıntıya, o cümlədən antenullalar, antennalar və üst çənələrə malikdir. Baş pərinə məxsus olan antenullalar sadə quruluşlu olduğu halda ətrafları təmsil edən digər iki cüt çıxıntılar isə iki şaxə ilə təchiz olunmuşdur. Sürfənin antennaları bədənin qarın tərəfində, ağızın yanlarında yerləşib öz əsası ilə qidanın toplanmasında iştirak edir. Antennaların sonradan başın ön tərəfinə keçməsi göstərir ki, onlar öz mənşəyini ətraflardan götürmüş və öz yerini dəyişməklə funksiyasını da dəyişmişdir. Əvvəl yalnız üzməyə xidmət edən üst çənələr antennaların arxa hissəsində yerləşir. Beləliklə, sürfənin bədəni üzərində gözlər və antenullalar olan baş akrondan və iki seqmentdən təşkil olunmuşdur. Bundan əlavə, bədənin arxa hissəsində üzərində dəlik yerləşən anal pəri vardır. Sürfə bağırsağa, baş beyinə, iki qarın sinir düyününə, nauplial gözlərə və bir cüt ifrazat orqanına malikdir. Mandibula seqmenti ilə anal pəri arasındakı sahədə seqmentləşməmiş böyümə zonası vardır. Bu zona hesabına bədənin çatışmayan digər seqmentləri əmələ gəlir. Sürfə adətən uzununa böyüyür. Müəyyən müddət sonra sürfə qabığını dəyişərək yetkin fərd formasını alır. Cüt gözlər tədricən diferensiasiya edir, ayaqlar özünəməxsus formasını alır, seqmentlərin sayı tamamlanır və metamorfoz başa çatır. Metamorfozun ikişaxəli döşayaqlarının tam inkişafı və qarın ayaqlarının təməlinin qoyulması mərhələsi isə mizidi mərhələsi adlanır. Bu mərhələdə sürfə qabıq dəyişdikdən sonra formalaşmış xərçəngə çevrilir. Ayrıcinsli olan hörümçəkkimilərdə cinsi vəzilər bədənin qarıncıq hissəsində yerləşir. Bəzən cüt, əksər Magistrantların XVIII Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2018-ci il
110 hallarda isə sağ və sol vəzilərin qismən bitişməsi baş verir. Bəzən erkək və ya dişi fərddə cinsi vəzilər cüt olduğu halda, digərlərində artıq bitişmə getmişdir. Belə ki, bu sinfin əqrəblər dəstəsinin nümayəndələrində erkək fərdlərdə iki toxumluq, dişi fərdlərdə isə bir yumurtalıq vardır. Onlar bir-birilə birləşmiş üç uzununa borucuqdan ibarətdir. Hörümçəklər dəstəsinin nümayəndələrində isə hər iki fərdin vəziləri öz sərbəstliklərini saxlayırlar. Ümumiyyətlə, cinsi vəzilərdən həmişə cüt cinsi axarlar başlanğıc götürür, onlar qarıncığın ön tərəfindən birləşərək cinsi dəliklə xaricə açılırlar. Erkək fərdlərdə müxtəlif vəzilər, dişilərdə isə çox vaxt toxumqəbuledici inkişaf edir. Hörümçəklərdə kopulyasiya ilə müşayət olunan daxili mayalanma mövcuddur. Spermatofor erkəyin ifraz etdiyi toxum mayesidir. Toxum mayesi kisə ilə əhatə olunub xarici mühitdən mühafizə rolunu oynayır. Əqrəblərin və gənələrin əksəriyyətinin erkək fərdləri spermatoforu torpağın üzərinə qoyurlar. Dişi fərd isə onu xarici cinsi orqanı ilə götürür. Bəzi formalarında kopulyativ orqanlar vardır, spermatoforlar isə yoxdur. Demək olar ki, bütün hörümçəkkimilərdə inkişaf birbaşadır. Lakin gənələrin inkişafı metamorfozla gedir. Metamorfoz başa çatdıqdan sonra, yetkin gənələrin əsas sahibləri insan, iribuynuzlu mal-qara və s. canlılar olur.
Canlı təbiəti öyrənən biologiya bir fənn kimi tədris prosesinin forma və metodlarının özünəməxsusluğu ilə digər fənlərdən kəskin fərqlənir. Biologiyada dəqiq obyektlər (bitkilər, heyvanlar və insan), onların üzvi aləmdə mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəsi və inkişafı öyrənilir. Tədris işləri xüsusi formalarda (ekskursiyalar, şagirdlərin dərsdən kənar və ev işləri, sinifdan kənar məşğələlər) xüsusi təlim vəsaitləri (əyani vəsaitlər) və praktik işlərlə həyata keçirilir. Bioloji fənlərin səmərəli tədrisi üçün yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı xüsusi tədris təchizat-bazası,vəsaitlərlə təchiz olunmuş kabinet, canlı təbiət guşəsi, tədris təcrübə sahəsi tələb olunur. Biologiyanın tədrisi metodikası ümumi və xüsusi olmaqla iki yerə bolünür. Ümumi metodikaya: təlimin pedaqoji istiqaməti, vahid məzmun və metodları, onların qarşılıqlı əlaqəsi daxildir. Xüsusi metodikaya: bitkilər, heyvanlar, insan və onun sağlamlığı, öyrənilməsi metodikaları daxildir. Lakin bunlara baxmayaraq biologiyanın tədrisi metodikası vahid elmdir. Bioloji elmlərdən botanika (bitkilər) və zoologiyanın inkişafı diferensiasiya olunaraq anatomiya, morfologiya, sistematika, fiziologiya, ekologiya və s. kimi elmi sahələr ayrılmışdır. Həmçinin məktəb fənlərində canlı orqanizmlərin: bitki və heyvanların, insanların ayrı-ayrı orqanlarını öyrənən zaman bu elmlərin elementləri inteqrasiya olunur. X-Xl siniflərdə orqanizmlərin fərdi və tarixi inkişafının müxtəlif səviyyələrdə öyrənilməsi müasir elmdə sitologiya, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, biokimya, biofizika, genetika, seleksiya, ekologiya elmlərini, biosfer haqqında təlimin əsaslarını özündə birləşdirir. Biologiya həm də aqronomiya və tibb elmlərinin əsasını təşkil edir. Biologiya müəllimləri nəinki hər bir kursun ayrıca metodikasının, həmçinin biologiyanın tədrisinin ümumi vəziyyətinin və biologiyanın tədrisinin qanunauyğunluqlarının, ayn-ayrı kursların xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onların qarşılıqlı əlaqələrini də bilməlidir. Bunun üçündə hər bir müəllimdən yüksək peşakarlıq və pedaqoji ustalıq tələb olunur. Müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq yeni təhsil sistemində (kurikulum) bu vacib şərtdir. Kurikulum müasir dərs modelinin əsas çərçivələri üzrə biologiya fənni kursunun hər bir bölməsinin məqsədini, məzmununu, tədris-təlim fəaliyyətini, nailiyyətlərini, onların qiymətləndirilməsini əks etdirir. Bununla paralel olaraq şagird müasir dərs modeli sayəsində müstəqil olaraq aşağıdakıları əldə etmiş olur:
barədə mülahizələrini şərh edir;
Bioloji varlıqlarda baş verən dəyişiklikləri müşahidə edir, nəticələri ümumiləşdirir, onları şərh edir;
bitkilərin əkilməsi, becərilməsi, ev heyvanlarının, quşların və digər heyvanların bəslənməsi və onlardan məhsul alınması texnologiyasını məişətdə tətbiq edir; Yüklə 10,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|