MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təfəkkür və nitq.
- IV.11.3. Təfəkkür prosesləri və ya fikri əməliyyatlar Təfəkkür proseslərinin psixoloji təbiəti.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
77 77
77 77
77 77
77 77
77 kimi qiymətləndirilməsi dilin idraki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Dil ünsiyyət prosesində fikrin ifadə vasitəsi kimi həm də qarĢılıqlı anlama üçün vasitədir. Dilin fikri ifadə etmək, ünsiyyəti yaratmaq, inikas vasitəsi, ətrafda baĢ verən hadisələri, Ģeylərin əlamət və xassələrini əks etdirmək keyfiyyəti vardır. Eksperimental tədqiqatlara görə orta məktəbi bitirən Ģagird 80 minə qədər söz bilir, bu orta hesabla hər ilə 5000, gündəlik isə 13 sözün mənimsənilməsi deməkdir. Sintaksisin qanunauyğunluqlarını çətinliklə izah etmək mümkün olsa da, uĢaq dili çox asanlıqla baĢa düĢür və insanın dilə qabiliyyəti çoxlu suallar doğurur. UĢaqlarda dilin inkiĢafı onun strukturu ilə bağlıdır. Körpə dilə yiyələnməyib (in fautis – danıĢmayan deməkdir), lakin 4 aylıq uĢaq ananın dodaqlarından onun nə demək istədiyini seçir və səsləri tanımağa baĢlayır. UĢaq sifətə baxmaqla, tələffüz edilən səsləri ayırd etməyə çalıĢır və səslərin tələffüzü zamanı dodaqların vəziyyəti uĢaq üçün həm də ona qarĢı davranıĢ tərzi kimi anlanılır. 3-4 aylıq uĢağın qığıltıları, müxtəlif səslərlə müĢayiət olunur və ilk dövrlərdə o, dillə bağlı deyil. UĢağın dilə yiyələnməsi bir neçə mərhələ keçir. Bir sözlü mərhələ 1 yaĢdan 2 yaĢa qədər olan dövrdür. Cüttərkibli mərhələ isə 2 yaĢdan sonra baĢlayır, əsasən uĢaq iki sözdən ibarət cümlələr ifadə etməyə baĢlayır. Universal qrammatika artıq ifadə olunmağa baĢlayır. UĢaqların dilə yiyələnməsində səs və intonasiyanın ailədəki mərhələsi çərçivəsində baĢ verir. 10 aylıq uĢağın qığıltıları ana üçün artıq aydın səs rolunu oynayır. Ana dilinin fonem səslərinə uyğun olmayan səslər yoxa çıxır, uĢaq eĢitmədiyi səslərin fərqləndirmək qabiliyyətinə malik olmur. Səsli dil fonemdüzəldən tərkibə malikdir, əl hərəkət və formaları ilə müəyyənləĢir, uĢaq qığıltılarında nitq səsləri ayrılmağa baĢlayır (4 aylıq), 10 aylığında ana dili səsləri və s. inkiĢaf edir.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
78 78 Dilə yiyələnmə anadangəlmə və yaratma olmaqla aĢağıdakı mərhələlərdən ibarətdir, irsi amil, nitqin anlanılmasına cavab verən mexanizmlərin quruluĢuna, dil mühiti inkiĢafına davranıĢ isə ana dilini mənimsəməyə kömək edir.
Təfəkkür və nitq. Nitq fikrin mövcudluq formasıdır. Nitq və təfəkkür arasında vahidlik var. Lakin bu vahidlikdir, eyniyyət deyil, çünki fikrin ilkin formaları qrammatik xarakterə malik olduğundan nitq müvafiq sayda sözlərin köməyi ilə onu dəqiq, düzgün, tam bütöv Ģəkildə ifadə edə bilmir. Ona görə də nitqlə təfəkkür arasında bərabərlik qoymaq mümkün deyil. Nitq o zaman nitq forması alır ki, onun dərk edilmiĢ mənası olsun. Söz, əyani obrazlar kimi səslə və ya görmə, öz- özlüyündə nitqi təĢkil etmir. Nitqi yaradan hərəkətlər sistemi, bütöv nitq prosesi söz və məna arsındakı anlam münasibətləri ilə tənzim olunur. Nitq intellektual əməliyyatdır. Təfəkkürü nitqlə eyniləĢdirmək və onlar arasında bərabərlik iĢarəsi qoymaq olmaz, ona görə ki, nitqin nitq kimi mövcud olması onun təfəkkürə münasibəti ilə bağlıdır. Lakin təfəkkürü və nitqi bir-birindən ayırmaq olmaz. Nitq – fikrin xarici görkəmi deyil, onu dəyiĢməklə fikri dəyiĢmək olmaz. Nitqlə fikir formalaĢır, lakin fikri formalaĢdıraraq, onun özü də formalaĢır. Bu ideya Moskva psixoloqları tərəfindən və müasir rus psixolinqvistləri tərəfindən geniĢ iĢıqlandırılmıĢdır. Nitq fikrin xarici vasitəsidir, söz təfəkkür proseslərinə forma kimi, onun məzmunu ilə bağlı olan bir hadisə kimi daxil olur. Nitq formasını yaradaraq təfəkkür özü formalaĢır. Təfəkkür və nitq eyniləĢdirilməyərək eyni
prosesin vahidliyinin təminatçısıdırlar. Təfəkkür nitqdə nəinki ifadə olunur, həm də onda təkmilləĢir, tamamlanır, icra olunur. Təfəkkürdə icra olunan obrazlar, nitq funksiyası daĢıyır və bu obrazlar təfəkkürdə anlamın məzmununun hissi əsasını təĢkil edir. Nitq formasını yaradan təfəkkürün özü formalaĢır.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
79 79
79 79
79 79
79 79
79 Təfəkkürdə obrazlar nitqin funksiyasını yerinə yetirirlər. Obrazların hissi məzmunu təfəkkürdə anlamın məzmununun daĢıyıcıları kimi çıxıĢ edir. Nitqin strukturu təfəkkürün strukturuna uyğun gəlmir, qrammatika nitqin strukturunu ifadə edir, məntiq isə təfəkkürün strukturunu ifadə edir. Nitq fikirdən arxaikdir və arxaik formaları təbiətinə uyğun olaraq saxlayır.
Təfəkkür proseslərinin psixoloji təbiəti. Hər hansı fikri proses özünün hərəkət və ya fəaliyyət aktının daxili quruluĢuna görə müəyyən məsələnin həllinə yönəlib. Məsələ özündə fərdin fəaliyyəti üçün Ģəraitə uyğun məqsədi ehtiva edir. Bu və ya digər məqsədə yönələn müəyyən məsələ həllinə istiqamətlənən fikri akt subyektin hər hansı motivlərindən çıxıĢ edir. Fikri proseslərin baĢlanğıc məqamı adətən problem situasiya ilə bağlıdır. Ġnsan nəyi isə anlayanda fikirləĢməyə baĢlayır. Təfəkkür adətən sual, problemdə əkslik və təəccübdən baĢlanır. Bu problem situasiya Ģəxsiyyətin fikri proseslərə cəlb edilməsi ilə müəyyənləĢir, O həmiĢə nəyinsə həllinə istiqamətlənib. Bütün təfəkkür prosesləri Ģüurlu tənzim edilən əməliyyatlar xarakteri daĢıyır. ġüurlu məqsədyönlü istiqamətlənmə fikri prosesləri xarakterizə edir. Təfəkkür qarĢısında dayanan məsələ həllinin dərki fikri proseslərin axarını müəyyən edir. Təfəkkür Ģüurlu tənzim olunan intellektual əməliyyatlar kimi icra olunur. Dü- Ģünmə prosesində yaranan hər hansı fikri təfəkkür uyğunlaĢdırır, müqayisə edir və
fikri prosesləri istiqamətləndirir. Beləliklə, yoxlama, tənqid, nəzarət təfəkkürü Ģüurlu proses kimi xarakterizə edir. Fikrin bu Ģüurluluğu onun xüsusi üstünlüyündə müəyyən olunur. Ancaq
Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|