MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
26 
Kitabın sonuncu bölməsi “Romantizmin estetikası” adla-
nır.  Tədqiqatçı  burada  H.  Cavidin  ədəbiyyata  baxışı  və  pub-
lisistiksı haqqında dəyərli elmi mülahizələr yürüdür. K. Əliyev 
Cavidin  ədəbiyyata  və  sənətə  baxışını  görün  necə  də  düşün-
cəsinin  itiliyi,  dərinliyi  və  zənginliyi  ilə  bu  böyük  sənətkarın 
boyuna  biçir:  “  Hüseyn  Cavidin  ədəbiyyata  və  sənətə  baxışı 
onun  həyat  təcrübəsindən  və  həyata  olan  münasibətindən  do-
ğulmuş  və  inkişaf  etmişdir.  Gənclik  illərinin  çətinlikləri, 
böyüdüyü  və  təhsil  aldığı  yerlərin  ağır  və  dözülməz  güzəranı, 
şairi  “acı-acı  həqiqətləri”  əks  etdirən  ədəbiyyatın  tərəfdarına 
çevirmişdir.  Bu  mənada  H.  Cavidin  ədəbiyyata  baxışının  ilk 
addımları  onun  ədəbiyyata  -  şeir  və  dramaturgiyaya  gəlişini 
tarixən qabaqlamışdır”. 
Bəli, H. Cavid yaradıcılığını müxtəlif istiqamətlərdən təh-
lil  edən,  öz  qənaətlərini  oxucuya  aydın  və  inandırıcı  şəkildə 
çatdıran  prof.  K.  Əliyevin  “Hüseyn  Cavidin  şəxsiyyəti  və 
poetikası” əsəri indi ədəbiyyatşünaslarımızın stolüstü kitabıdır. 
Çünki  alimin  bu  kitabı  da  vətəndaş  yanğısı  ilə,  professional-
lıqla, ən yüksək peşəkarlıqla qələmə alınmışdır.  
 

---

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
27 
ELMĠ TAPINTILARLA ZƏNGĠN ƏSƏR 
 
Prof.  Kamran  Əliyevin  1998-ci  ildə  “Yazıçı”  nəşriyya-
tında çapdan buraxılan “Mirzə Fətəlidən Hüseyn Cavidə qədər” 
kitabında indiyə qədər Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmməd-
quluzadə,  Mirzə  Ələkbər  Sabir,  Üzeyir  bəy  Hacıbəyov,  Ab-
dullabəy Divanbəyoğlu, Səid 
Səlmasi,  Məhəmməd  Hadi, 
Abdulla  Sur,  Abdulla  Şaiq, 
Abbas Səhhət, Cəfər Cabbar-
lı,  Hüseyn  Cavid  haqqında 
tədqiqatçıların  diqqətini  cəlb 
etməyən  cəhətlər  araşdırma 
obyektinə çevrilir. 
Kitaba  müəllifin  XIX-
XX  əsrdə  yaşayıb  yaratmış 
Azərbaycanın  görkəmli  sə-
nətkarının  həyat  və  yaradıcı-
lığından bəhs edən 21 məqa-
ləsi  daxil  edilmişdir.  “Hacı 
Qara obrazı “Təmsilat”ın bə-
dii  sistemində”  məqaləsində 
prof.  K.Əliyev  ədəbiyyatşü-
naslığımızda  M.  F.  Axundo-
vuн  filosof  kimi,  tənqidçi  kimi,  yazıçı  və  dramaturq  kmi  öy-
rənildiyini,  onun  bütün  hallarda  yeni  ədəbiyyatın  banisi  hesab 
edldiyini  göstərir  və  oxucunun  diqqətini  ciddi  və  əhəmiyyətli 
faktlarla  dolu  olan  bu  mütəfəkkirin  yaradıcılığının  hələ  də 
öyrənilməyən, araşdırıcılar tərəfindən tədqiqata cəlb edilməyən 
cəhətlərinə  yönəldir.  Alim  doğru  olaraq  yazır  ki,  bədii  yara-
dıcılığın belə bir sirli-sehrli əlaməti Mirzə Fətəli sənətinin bədii 
cəhətlərinin hələ öyrənilmədiyinə, eyni zamanda tədqiqata cəlb 
olunmasına  tam  əsas  verir.  Yalnız  dramaturq  kimi  onun  yara-

---

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
28 
dıcılığında  elə  qatlar  vardır  ki,  həmin  cəhətlər  Axundova  mü-
nasibətdə  yeni  ədəbi  nəsillərin  formalaşmasını  gözləyir.  Bu 
mənada  sadə  bir  suala  cavab  verək:  Hacı  Qara  obrazı  necə 
yaranmışdır? Bu sualı aydınlaşdırmaq məqsədilə tədqiqatçı M. 
F.  Axundovun  xəsis  tipləri  ilə  Hacı  Qaranı  müqayisə  edir  və 
müqayisələr  zəminində  Hacı  Qara  obrazının  Mirzə  Fətəli 
“Təmsilatı”ının  bədii  sistemində  doğulması,  inkişaf  etməsi  və 
formalaşması məsələlərini meydana çıxarır.  
“Molla  Nəsrəddin  “  jurnalının  mövzu  dairəsi  son  dərəcə 
geniş olmuşdur.  İslam və xristian fanatizminin saf-çürük  edil-
məsi, gerilik və ətalətin, Şərq despotizminin Qərbə məxsus ye-
ni  istibdad  üsullarının  böyük  sənət  dili  ilə  amansız  şəkildə 
ifşası yolu ilə yaranan bu jurnal Mirzə Cəlil zəhmətinin, Mirzə 
Cəlil  cəsarətinin  məhsulu  idi.  “Mirzə  Cəlil  müdrikliyi”  mə-
qaləsində  bütün  bu  məsələləri  təhlilə  cəlb  edən  alim  düzgün 
olaraq göstərir ki, bu müdriklik ictimai hadisələri qabaqlamaq-
da, dövrün mütərəqqi meyllərinə tərəfdar çıxmaqda çox böyük 
işlər görmüşdü. Məqalədə tədqiqatçı Mirzə Cəlil müdrikliyinin 
mahiyyətini  bütün  istiqamətlərdə  araşdırır  və  sonda  belə 
qənaətə  gəlir ki,  “Molla Nəsrəddin” jurnalının və “Molla Nəs-
rəddin”  ədəbi  məktəbinin  tədqiqində  Mirzə  Cəlilin  fədakarlığı 
və sənət möcüzəsi, Mirzə Cəlilin şəxsiyyəti həmişə ağsaqqallıq 
pyedestalında  dayanmasıdır.  Yalnız  belə  bir  həqiqət  doğru  və 
dürüst elmi nəticələrin əsası ola bilər. 
Prof.  K.  Əliyev  Mirzə  Cəlilə  həsr  etdiyi  “Şərqi  oyadan 
zəng  səsləri”  adlı  ikinci  məqaləsində  “Molla  Nəsrəddin“  jur-
nalının  milli  mətbuat  tariximizdəki  rolundan,  jurnalın  ədəbi 
məktəb  səviyyəsinə  qalxmasından,  həmçinin  onun  özünəməx-
sus üslub çalarlarından danışır. 
Alim  Mirzə  Cəlilə  həsr  etdiyi  məqalələrinin  hər  birində 
müxtəlif  məsələlərə  toxunur.  “Molla  Nəsrəddin”  jurnalının 
“Təbriz  nömrələri”  adlı  məqaləsində  1921-ci  ildə  8  səhifədən 
ibarət olan bu jurnalın Təbrizdə cəmi 8 nömrəsinin çıxardığını 
göstərir və nömrələrdəki felyetonların tənqid və ifşa hədəflərini 

---

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
29 
müəyyənləşdirir,  jurnalın  Təbrizdə  nəşr  olunması  səbəblərini 
açıqlayır, oxucuda dolğun elmi təsəvvür yaradır. 
“Elmi  konkretlik,  ədəbi  faktların  geniş  nəzəri  miqyası, 
fikrin  yığcam  şəkildə  çatdırılması”  (Əbülfəz  Əzimov)  K. 
Əliyevin  yaradıcılıq üslubunu xarakterizə edən cəhətlərdəndir. 
“Sabirin  poetik  sistemində  bədii  sözün  təkamülü”  adlı  məqa-
ləsində  də  alim  öz  üslubuna  sadiq  qalaraq  həyata,  real  ger-
çəkliyə  son  dərəcə  yaxın  olan  Sabir  sənətinin  mövzu  dairəsini 
və onun sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə diqqət  yetirir və  oxucuda 
xüsusi maraq oyadır. 
Prof.  K.  Əliyev  “XX  əsr  Azərbaycan  romantikləri  Sabir 
haqqında”  məqaləsində  bu  dövr  Azərbaycan  ədəbiyyatında 
romantiklərlə  realistlər  arasında  olan  münasibətlər  məsələsinə 
toxunur, M. Hadı, H. Cavid, A. Səhhət və A. Şaiqlə Sabir ara-
sındakı yaradıcılıq əlaqələrini konkret faktlarla izah edir. 
“Şərqin böyük mütəfəkkiri” məqaləsində Üzeyir Hacıbə-
yovu görkəmli bəstəkar və musiqişünas, mahir publisist və re-
daktor,  dramaturq  və  mütərcim,  müəllim  və  pedaqogika  nəzə-
riyyəçisi  kimi  dəyərləndirən  alim  bu  böyük  düha  sahibinin 
bütün  xidmət  sahələrinə  toxunur,  bu  xidmətin  əhəmiyyətini 
konkret  faktlarla  şərh  edir  və  sübut  edir  ki,  ömrünü  yüksək 
ideallar  uğrunda  yaşamaqla  keçirən  Ü.  Hacıbəyov  Şərq  mu-
siqisi  və Şərq həyatı ilə  bağlı sənətkar olmuşdur. Başqa sözlə, 
Üzeyir  Hacıbəyov  bütün  dünyada  tanınan  əsl  musiqişünas 
mütəfəkkir idi. 
Prof.  K.  Əliyev  “Böyük  sənətin  hikməti”  məqaləsində 
Üzeyir  Hacıbəyovun  ədəbiyyat  aləminə  öz  publisist  addımları 
ilə daxil olduğunu və onun dərin məzmunlu, aktual mündəricəli 
felyetonları  ilə  geniş  oxucu  kütləsinin  rəğbətini  və  hörmətini 
qazandığını,  bu  ölməz  sənətkarın  bütün  yaradıcılığı  boyu  öz 
əqidə  və  məsləkindən  ayrılmadığını,  bütün  həyatını  xalqa 
xidmətə həsr etdiyini göstərir . 
“Unudulmaz  anların  hekayəti”  məqaləsində  alimi  daha 
çox  Ü.Hacıbəyovun  çəkdirdiyi  şəkillər  maraqlandırmış,  bu 

---