O‘z-o‘zini nazorat qilishga oid savollar
1. Buyuk inqiroz davridagi doktrinalarning asosiy mazmuni
nimadan iborat?
2. Franklin Ruzveltning “yangi kursi”ni mazmun-mohiyati
nimadan iborat?
3. Angliyada aksilinqiroz chora-tadbirlarining xususiyatlari
nimada?
4. Fransiyada xalq fronti dasturini amalga oshirilishning
ahamiyati nimada?
5. Fashizm iqtisodiy siyosatining mazmuni nimada?
1
Dzabaysu – imperator xonadoni va markaziy boshqaruv apparati bilan qarindoshlik
rishtalari uzviy bog‘langan universal monopoliya (konglomerat).
2
Заславская М.Д. История экономики: Учебное пособие для бакалавров /
М.Д.Заславская. – М.: “Дашков и К°”, 2013. –С.191.
132
12-MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG
DUNYONING ETAKCHI MAMLAKATLARI IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI
IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG DUNYONING
Yetakchi MAMLAKATLARI IQTISODIY
RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI
Tayanch atamalar va iboralar:
Marshall rejasi, amerika ta’siri,
“yangi marralar” dasturi, reyganomika, retsessiya, “Tetcherizm”,
Neoliberalizm, integratsiya
■ Reja:
12.1. AQSh iqtisodiy qudratining o‘sib borishi
12.2. Yetakchi mamlakatlarning rivojlanishi dinamikasi va
shakllari
12.3. Integratsiya jarayonlari
12.1. AQSh iqtisodiy qudratining o‘sib borishi
Ikkinchi jahon urushi oqibatida bir qator mamlakatlarning, bir-
inchi navbatda Yaponiya va G‘arbiy Germaniyaning iqtisodiyoti
uzoq muddatga izdan chiqqan edi. Fransiya va Buyuk Britaniyan-
ing pozitsiyasi sezilarli bo‘shashgan edi. Urush kapitalistik takror
ishlab chiqarishni tartibga solishni bozor mexanizmlari shakllarini
buzdi yoki to‘liq ishdan chiqartirdi, ko‘pchilik mamlakatlarning
xo‘jalik faoliyatida tushkunlik yuzaga keldi.
AQSh – Ikkinchi jahon urushidan kuch-quvvatga to‘lib chiqqan
jahondagi yagona mamlakat edi. Undan tashqari, urush davrida
mamlakatning milliy daromadi ikki barobar o‘sdi. Urushdan so‘ng
AQShga kapitalistik dunyo sanoat mahsulotining 60%, oltin zax-
irasining 2/3 va eksportning 1/3 to‘g‘ri kelgan edi. Belgiyalik tarix-
chi va iqtisodchi olim German Van der Bee quyidagi fikrni bildir-
gan edi: “Qo‘shma shtatlar urushdan kuchayib chiqishdi”
1
. Shu sa-
babdan urushdan so‘ng mamlakat o‘z iqtisodiyotini xalq iste’moli
mahsulotlari ishlab chiqarishga tez o‘tkazishga imkon topdi. 1947
yilning o‘rtalariga kelib bu o‘tish to‘liq yakunlandi. Uning asosini
quyidagi omillar tashkil qildi:
● davlat boshqaruvining yaxshi tashkil etilganligi;
1
http://www.historicus.ru/789
133
● frontdan qaytgan askarlar uchun rekonversiya dasturlarin-
ing mavjudligi;
● xususiy iste’molni jadal o‘sishi;
● zaxira va uskunalarga investitsiyalarni jadal o‘sishi;
● xukumat siyosati ta’sirida tovar va xizmatlar eksportini
rivojlanishi.
AQSh Yalpi ichki mahsuloti (YaIM) indeksi o‘sdi.
Texnologik ustunlik va eng yuqori mehnat unumdorligi,
mo‘l foydalar mamlakat ichida va uni tashqarisida yangi kapital
qo‘yilmalarni moliyalashtirish imkonini berdi.
AQShning urushdan keyingi davrdagi tashqi iqtisodiy siyo-
satida G‘arbiy Yevropa alohida o‘rin egallaydi. Urushdan keyingi
davrda AQSh ushbu hudud bilan aloqalarida yetakchilik qilishdan
nisbatan tenglik munosabatlarigacha bo‘lgan bosqichlarni bosib
o‘tdi.
◄ Marshall rejasi “Yangi marralar”.
1
Bu bosqichda AQSh o‘zining G‘arbiy Yevropadagi ittifoqdosh-
larini ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlashtirish bo‘yicha say’i-harakat-
larini amalga oshirdi. 1947 yilning 5 iyunida ikkinchi Jahon urush-
idan so‘ng “Yevropani tiklanish dasturi” sifatida
Marshall rejasi
taqdim etildi. Uning nomi rejani ishlab chiqqan AQSh davlat kotibi
Dj.Marshallga atab qo‘yilgan edi. Reja bo‘yicha ma’lum bir shartlar
bo‘yicha zayom va kreditlar ajratilishi nazarda tutilgan edi. Mar-
shall rejasida 16 ta yevropa mamlakatlari ishtirok etishga rozilik
bildirdilar. 1948 yil apreldan 1952 yil fevralgacha G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari (Angliya, Fransiya, Gollandiya, Ispaniya, G‘arbiy Ger-
maniya) Marshall rejasi doirasida 17 mlrd.dollar olishdi. Shu bilan
bir vaqtda amerika biznesi o‘z manfaatini ko‘zlagan holda G‘arbiy
Yevropa korxonalarini sotib olardi.
G‘arbiy Yevropa kapitalizmi holatini mustahkamlash, mint-
aqada Amerika ta’sirini kuchaytirishga qaratilgan rejani amalga
oshirish maqsadida maxsus Yevropa iqtisodiy hamkorlik tashkiloti
(YIHT-OEES)
2
tashkil etilib, u mablag‘larni taqsimlash va ulardan
foydalanish sharoitlarini nazorat qilish bilan shug‘ullandi.
1
Заславская М.Д. История экономики: Учебное пособие для бакалавров /
М.Д.Заславская. – М.: “Дашков и К°”, 2013. –С.235.
2
1961 yildan IHTT (OESR) – Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti.
134
12-MAVZU. IKKINCHI JAHON URUSHIDAN SO‘NG
DUNYONING ETAKCHI MAMLAKATLARI IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI
Koreyadagi urush (1950-1953 yy.) Amerika iqtisodiyotiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi: harbiy ehtiyojlar uchun ishlovchi sanoat hajmi
kengaydi, aholi bandligi oshdi. AQSh sanoatiga 30 mlrd.doll. in-
vestitsiya qilindi, ya’ni butun Ikkinchi jahon urushi davridagidan
ko‘p.
Ijobiy iqtisodiy kon’yunkturaga qaramasdan, AQShga 54 ming
halok bo‘lganlar va 103 mingta yarador bo‘lganlarni vujudga
keltirgan Koreya urushi, mamlakatda shuhrat qozonmadi. Bu 1952
yildagi saylovda demokratlarni mag‘lub bo‘lishiga olib keldi.
Hukumat iqtisodiyotda
monetaristik siyosatga
asoslanar edi.
Tartibga solishning moliyaviy markazlari yordamida 1953-1954
yy.dagi iqtisodiy tushkunlik va 1957-1958 yy.dagi uchinchi urush-
dan keyingi retsessiya yengib o‘tildi.
Urushdan keyingi birinchi o‘n yillikda jahon kapitalistik
xo‘jaligida AQShning yetakchilik holati shubhasiz edi. Lekin
G‘arbiy Yevropaning iqtisodiy ko‘tarilishi va Yaponiyaning sanoat
sakrashi ushbu holatni sezilarli darajada o‘zgartirdi.
50-yy.larning ikkinchi yarmida AQSh iqtisodiyotiga ilmiy-tex-
nika inqilobi (ITI) katta ta’sir ko‘rsatdi. ITIning tarkibiga ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish, EHMdan foydalanish, ishlab chiqar-
ishni intensifikatsiyalashtirish va konsentratsiyalashtirish kiradi.
Buning natijasida, bir tomondan, ishlab chiqarish jadal rivojlandi
va turmush sifati oshdi, ikkinchi tomondan, ishsizlik ko‘paydi, iqti-
sodiy o‘sish sur’atlari pasaydi.
Davlat oldida turgan yangi vazifalar 60-yy. boshidagi
Dj.Kennedining “Yangi marralar” dasturida o‘z aksini topdi. Das-
tur bir guruh neoliberal iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqilgan
edi. Ular yuqori darajada bandlik va barqaror narxlar zarurati
sharoitida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash maqsadida tovar
va xizmatlar taklifi va jami talab o‘rtasida muvozanatni saqlashga
qaratilgan bosqichma-bosqich rivojlanishni nazarda tutishgan
edi. Dastur asosida
defitsitni moliyalashtirishni keynsian g‘oyasi
yotardi. 1962-1963 yy.da ijtimoiy dasturlar sohasida chora-tadbir-
lar amalga oshirildi. Yirik biznes vakillariga imtiyozlar berildi.
Umuman olganda “Yangi marralar” siyosati ijobiy natijalar
berdi. 1964 yilda sanoat ishlab chiqarishi indeksi 1961 yildagi
ko‘rsatkichdan 20%ga oshdi. Jahon kapitalistik eksportida AQShn-
ing ulushi sezilarli darajada qisqardi: 1960 yilda – 18%, 1980 yilda
– 12%. 1950 yilda AQShdan mehnat unumdorligi darajasi bo‘yicha
135
2-5 marotaba orqada bo‘lgan yetakchi kapitalistik mamlakatlar,
80-yy.lar boshlariga kelib ushbu farqni butunlay bartaraf etishdi.
Jahon kapitilistik xo‘jaligida AQShning yetakchilik roli havfi ish-
lab chiqarishni tarmoq tarkibini o‘zgartirishga, fan sig‘imi yuqori
bo‘lgan tarmoqlarga yo‘naltirilgan sanoatni qayta qurishga, ilm-
iy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI)ga xarajatlarni
oshirishga, ilmiy-texnika progressini rag‘batlantirishga qaratilgan
chora-tadbirlar kompleksini qabul qilishga majbur qildi.
Dostları ilə paylaş: |