Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
241 üslubunu yaratması məsələsidir. Məlumdur ki, “öz üslubunu təyin etmək və ona daim sadiq yaşayıb yaratmaq şair üçün səadətdir”. Belə bir yolun tutulması isə sənətkardan, yaradıcılığa qədəm qoyan hər bir kəsdən böyük bacarıq və yaradıcı istedad tələb edir. Məhz Vaqif də üslub yaradıcısı kimi XVIII əsrdə ədəbi-mədəni mühitdə yeni yolun gərəkliyini yaradıcılığı ilə nümayiş etdirdi. M.V.Vidadi, Ağqız oğlu Piri, Sarı Çobanoğlu da bu sırada birgə hərəkət etmiş və bütünlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına istiqamət vermişlər. Təsadüfi deyildir ki, Sarı Çobanoğlunun, Ağqız oğlu Pirinin adı Vaqif və Vidadi deyişmələrində (yazışmalarında) bir xətt kimi xüsusi olaraq keçir. Bunlar məhz bir istiqamətdə şəxsi münasibətə bağlanır- sa, digər istiqamətdə və daha əsas olan kimi yaradıcılıq, ruh və düşüncə əlaqələrinə gedib çıxır. Vidadinin müxtəlif məsələlər ətrafında bu simaları xatırlaması hansısa təsadüfin deyil, əksinə həmin dövrdə onların nüfuzunun, yaradıcı istedadının və həyata baxışının qiymətləndirilməsindən irəli gəlir. Ağqız oğlu Piri dünya qardaşın, Hatəm xan ağadır sində yoldaşın, Sarı Çobanoğlu gözəl dindaşın, Nə çəkərsən sən dərdü sər, ağlarsan. (89, 222) Bir məsələni əlavə edək ki, XVIII əsrin bədii təfəkkürü Vidadi və Vaqif şəxsində bütövləşir və yeni sferaya daxil olur. M.Füzuli ilə yüksələn və özünün zirvə yüksəlişini yaşayan klassika Vaqif // Vidadi xətti ilə daha qədim və daha koklü, etnosun yaddaşı olana meyillənir və mərhələ dəyişməsi prosesi qaçılmaz olur. “XVIII əsrdə ədəbi-bədii təfəkkürün inkişaf məntiqini ifadə edən əsas kontekst M.V.Vidadi – M.P.Vaqif 242 kontekstidir; M.V.Vidadi ilə M.P.Vaqifin poetik təfəkkürünün tipologiyası eyni olduğuna görə onların eyni bir kontekstdə nəzərdən keçirilməsi düzgündür, lakin o zaman düzgündür ki, bu dialektik hadisə kimi qəbul edilsin. M.P.Vaqifin poetik təfəkkürü M.V.Vidadinin poetik təfəkkürünün bilavasitə davamıdır. M.V.Vidadidə də M.P.Vaqifdə də ictimai varlığa estetik münasibət kifayət qədər aktualdır; bu aktuallıq estetik münasibətin poetexnoloji ifadəsinə də aiddir. M.V.Vidadi də qəzəl yazır, M.P.Vaqif də, M.V.Vidadi də qoşma yazır, M.P.Vaqif də, - qəzəlin arxaikləşdiyini, qoşmanın isə ədəbi- bədii təfəkkürün aparıcı ifadə formasına çevrilmə meyilini hər ikisi əks etdirir" (24, 132). Buraya biz mühit, məsələnin mahiyyət arxitektonikası anlamında, eləcə də etnos ruhunun təqdimi kontekstində Ağqız oğlu Pirini və Sarı Şobanoğlunu da əlavə edirik, çünki Vidadi // Vaqif xətti elə mahiyyətə yönəlikli hadisədir ki, burada janrın məna yaratmada iştirakından tutmuş, yeni məzmun genişliyinə meyillənməsinə qədər bir genişlik vardır. Əlbəttə burada “Dədə Qorqud kitabı”ndan, “Koroğlu”dan”, “Aşıq Qərib”dən, “Qurbani”dən, “Əsli- Kərəm”dən, eləcə də Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valehdən gələnlər də var. Bunlar bir kül və bütöv şəkildə Vidadi və Vaqiflə yeni sferaya daxil olur. H.Araslı vurğulayır ki, “Vaqif və Vidadinin müasirlərindəndir. Heca vəzni ilə yazılmış şeirləri var. Əsərləri toplanıb çap edilməmişdir” (89, 234). Vaqiflə Vidadinin məşhur deyişməsində vurğulanan “Sarı Çobanoğlu gəlsin yanına”, “Ağqız oğlu Piri dünya qardaşın” misralarındakı fikir yükü birbaşa düşüncə yaxınlığına, ədəbi-mədəni mühitin ifadəsinə hesablanmışdır. Estetik münasibətin poetexnoloji vasitələri sadəcə olaraq XVIII əsrdə Vidadi // Vaqif xəttində təkrarlanmır, həm də 243 siyasi-ideoloji mühitin bütünlükdə ağırlığını ifadə formasına çevrilir. Ona görə də hansısa müstəvidə tənəzzüldə olan qəzəllə, yeni inkişaf sferasına daxil olan qoşmanın mahiyyət sxemlərini daha çox genetik yaddaşa meyllənmə ilə əlaqələndirmək və bu müstəvidə izah etmək gərəyi yaranır. Vaqif məhz bu texnologiyalarda bədii təfəkkür məkanında bir mayak kimi böy göstərir. Qarabağ içrə bir şair kəlimullah Musadır, Cavanşir içrə bir mövzun bayatı dəsti-beyzadır. (62, 84) – misrası bizə M.P.Vaqifin bir ədəbi sima, “hər oxuyan Molla Pənah olmaz”, “bu əsrdə şairlərin xanı” olma düşüncəsinin özü tərəfindən qeydidirsə və özünün “kəlimullah Musa” olmasını deməsidirsə, Vidadi şəxsində “Cavanşir içrə bir mövzun bayatı dəsti-behzadır” qənaətidir ki, bu da bizə onun bədii estetik təfəkkürünün əsas qaynaqlarının vurğulanmasıdır. Vidadi ilə Vaqifin deyişməsi bizə yazı təfəkkürünün deyişmə nümunəsində olanıdı, bunu ustad sənətkarların yaradıcılığında olanlarla eyniləşdirmək olmaz. Məsələn, Qurbani ilə Dədə Yadiyarın, Xəstə Qasımla Ləzgi Əhmədin, Aşıq Valehlə Zərnigar xanımın, Aşıq alı ilə Aşıq Yığvalın deyişmələri sənət müstəvisində bizə bir başqa meyarla yanaşmanı zəruri edir, lakin biz məqsəd və məram anlamında bunların fərqlilik və yaxınlıq tərəflərini də vurğulayırıq. Ustadların deyişmənin meyar və prinsipləri daha çox sənət yükünün müəyyən- ləşməsinə, sənətin ucalığının qorunuşuna hesablanmışsa, Vida- di və Vaqifdə bunun tipologiyası fərqlidir. Əlbəttə genetikası eyni qaynağa bağlansa da, ancaq Vidadi və Vaqif deyişmələri, eləcə də digər müraciətləri sırf dünyagörüşün müəyyən- Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|