Mavzu: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida musiqa mashg’ulotlari reja

Mustahkamlash uchun savollar.
1. Musiqa ta’limi bilimlari, musiqa ijodi haqida ayting?
2. Bolalarga musiqiy ta’lim berish orqali bilimlarini mustahkamlash, musiqa ijodini rivojlantirish haqida aytib bering?
3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda musiqa ta’limini rivojlantirishda tarbiyachi mahorati?
4. Musiqa ta’limi bilimlari, musiqa ijodi mazmun mohiyati?

6-Mavzu: Musiqaga nisbatan idrok va emotsional hozirjavoblikni rivojlantirish.
Reja:

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti.
   
2. 
   Musiqiy idrok psixik jarayonlar nazariyasi haqida tushuncha.
   

Tayanch tushunchalar: musiqa, asar, tovush, musiqiy ijodkorlik, qiziquvchanlik, idrok, musiqaviy qobiliyat, tarbiya, ohang
Musiqa — inson hissiy kechinmalari, fikrlari, tasavvur doirasini musiqiy tovushlar majmui vositasida aks ettiruvchi sanat turi. Uning mazmuni oʻzgaruvchan ruhiy holatlarni ifodalovchi muayyan musiqiybadiiy obrazlardan iborat. U inson yuragiga juda chuqur kirib borib, ana shu qalb tug’yonini yorqin ifodalash qudratiga ega. Musiqaga yoshlikdan uyg’ongan qiziqish kishining keyingi musiqaviy rivojida kuchli ta‘sir o’tkazadi, boshqa ko’nikima va didlarning shakllanishini ta‘minlaydi, yaxshi musiqali didni tarbiyalaydi. Bundan tashqari, musiqa shaxsning irodaviy sifatlarini, uning tabiatini ham yorqin aks ettiradi. Musiqaning ushbu ifodaviytasviriy imkoniyatlari Sharq mutafakkirlari — Farobiy, Ibn Sino, Jomiy, Navoiy, Bobur va boshqalar tomonidan yuqori baholangan. Yunon faylasufi Platonning fikricha, davlatning kuch-qudrati unda qanday musiqa, qaysi ohang va qay ritmda yangrayotganligiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. Davlat uchun insonni yuksaklikka ko’tarishda yordam beruvchi musiqa kerak deb hisoblagan. Estetik idrok-bu ikki asosiy komponentlar yig’indisidir: emotsionallik va tushunarlilik, lekin bunga yana hayol va harakat momenti-ritm ham qo’shiladi. Musiqa estetik va manaviy kayfiyatning ulkan manbaidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti timsolida yurtimizning porloq kelajagini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Musiqaning bola hissiyoti va shakllanishiga, uning mazmunini tushunish va his etishga katta ta‘sirini hisobga olganda to’g’ri aks ettirilgan musiqali asarlardan o’rinli foydalanish alogida o’rin tutadi. Musiqali obrazlar shakllanishining asosiy manbai tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrof-olamdagi go’zallikni idrok etishiga bevosita bog’liqdir. Musiqali idrok etishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiya vazifalari bilan bog’liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatga jalb etish, badiiy musiqaga estetik idrok etishni va emotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, unda muhabbatni tarbiyalash, musiqali qobiliyatni o’stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalar badiiy ijodkorlik iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo’lmog’i kerak. Bolalarda musiqiy idrok rivojlanishining eng yorqin xususiyatlariga eshitish hissi, musiqiy quloq, har xil tabiat musiqalariga hissiy javob sifati va darajalarini ko’rsatish mumkin. Maktabgacha ta‘lim tashkilotida o’tiladigan musiqa mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilishda musiqa rahbari har bir bolaning yosh xususiyatlarni, psixologik rivojini inobatga olishi kerak. Bolaning musiqani idrok qilishi o’z taraqqiyotida qator bosqichlardan o’tadi. Musiqa va shodlik kichkintoy ongida uzviy bog’lanib ketadi. Kichik guruh bolalari uchun repertuar tanlashda ko’proq obrazli asarlarni tanlash, bolalarni bu asarlarni tinglaganda, kuylaganda obrazli tasavvur qilish orqali idrok qilishiga yordam beradi. Hissiyot, eshitish, idrokning rivojlanishi asosida bolalarda musiqiy taassurotlar to’plana boshlaydi. Kundan-kunga atrof-muhitni idrok etish chegaralari kengayadi va musiqa kuyining ta‘sirida bolalarning ma‘lum hissiyot va obrazlari shakllana boshlaydi. Bolalar tanlangan asarlarga obrazli harakat qilishlari, masalan: quyoncha bo’lib sakrash, ayiq singari yurishlari, bu asarlarni oson idrok etishiga yordam beradi, ular tanish musiqani biladilar, marsh, yugurish, alla musiqalarini ajratadilar, musiqaning sokin va quvnoq xarakterini ajratadilar, lekin uni yosh xususiyatlari kuchiga ko’ra so’z orqali ifodalay olmaydilar.
Bundan tashqari 3-4 yoshli bolalar bilan ishlashda ko’rsatmali-ko’rish usullaridan foydalanish: rangli rasmlar, o’yinchoqlar, turli qo’llanmalarga murojat qilish katta yordam beradi. 4-5 yoshda bolalar obrazlarni detallashtiradilar, musiqaning kontrast xarakterlarini qisman ajratadilar, musiqa asarlarining ifodaliligi shakl va vositalarini tushunadilar. Musiqa rahbari mashg’ulot o’tish jarayonida faol faoliyatni vujudga keltirish uchun obrazli va she`riy so’z orqali ashula, o’yin, eshitish uchun asar mazmunini yoritadi, bolalarda paydo bo’ladigan hayolni qo’zg’aydi, obrazlarni chaqiradi, uni mazmun asosida fikrlash xarakatiga musiqa asarining mazmuniga jalb qiladi. Musiqa rahbarining o’rganiladigan asarlar haqida bolalarga so’zlab berishi, bu asarlarni bolalar idrok qilishlarini osonlashtiradi, qolaversa bolalarning tasavvur doirasi kengayib boradi. Bu yoshdagi bolalar musiqa rahbarining savoli va talabiga so’z orqali javob qaytaradilar. Ular kattalarning yordamisiz kichik bir qo’shiqni mustaqil ravishda kuylashlari mumkin, bolalarda tanlangan asarlarga ma‘lum darajada raqsga tushish va mustaqil ravishda o’ynashga imkon beradigan ko’plab harakatlarni bajarishlariga odatlantirish idrok xususiyatlarini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. 6-7 yoshli bolalar tinglagan asarlarini idrok qilishlarida quyidagi terminlar orqali: kirish, band, naqorat, temp, dinamik belgilar, asarni tanish, farqlash, qaramaqarshi va o’xshash qismlarini qiyoslashga, tovush, ritm va boshqalarni, umumlashtirish mumkin. Ular musiqa asarining ifodaliligi xarakter va vositalarini tushunadilar va o’yin obrazlariga etibor beradilar,shuning uchun musiqa rahbari kattaroq hajmdagi asarlarni tanlashi maqsadga muvoriqdir. Bu yoshdagi bolalarga turli-tumanjanrdagi asarlarni tinglatish, qo’shiqlarni o’rgatish bolalarning fikriy qobiliyatlarini rivojlanishiga xizmat qiladi. Musiqa haqidagi olingan bilim va taassurotlarga asoslanib, bolalar nafaqat savolga javob bera olishlari, balki musiqa asarini mustaqil ravishda tavsiflash, uning ifoda vositalarini tushunish va musiqa tomonidan yetkaziladigan turli xil kayfiyatlarni his qilishlari mumkin. Shunday qilib musiqa idrokini tarbiyalash quyidagicha boradi:
1. Musiqa materialini ajratib olish
2. Tarbiya va ta‘lim metodlarini tizimlashtirish.
3. Ishning turli bosqichlaridan foydalanish
4. Musiqa asarlarining turli-tuman mavzularidan foydalanish.
5. Musiqa asarlarining obrazlar soni va shakliga qarab asta-sekin murakkablashtirib borish.
Musiqiy idrok psixik jarayonlar nazariyasi bilan chambarchas bog'liq, shuning uchun bu hodisani birinchi navbatda psixologiya fani o'rganadi. Musiqa idroki psixologiyasining ilmiy fan sifatida yaratilishi Shvetsariyalik musiqashunos E.Kurtning xizmatlaridir. Uning asarlarida psixologik yondashuv musiqiy-nazariy tamoyillar bilan uzviy bog‘langan. U hodisalarni musiqiy idrok etish, ijodkorlik va ijrochilik qonuniyatlarini batafsil tahlil qilish bilan birgalikda tadqiq qiladi. Musiqa idrokining yaxlitligi haqidagi qoida qimmatli umumiy qoidadir. E.Kurt oʻz tadqiqotida musiqani idrok etishdan kelib chiqadigan ichki taassurotlar, sezgilar, kechinmalarni nozik tahlil qilib, koʻplab eksperimental tadqiqotlar natijalariga tayanib, introspektiv psixologiya usullariga tayanadi. E. Kurt musiqiy idrok etish jarayonini immanent musiqiy makonda ochiladigan va tovush materialining hissiy ishonchini yengib chiqadigan ideal harakat energiyasining namoyon bo'lishi deb hisoblaydi. E.Kurtning qarashlari bilan nemis psixologi A.Vellek ham musiqa psixologiyasini tizimli musiqashunoslikning markazi deb hisoblagan. Ohanglarni idrok etish mexanizmlari va intonatsiyani yaxlit idrok etish mexanizmlarini eksperimental tarzda o‘rganar ekan, A.Vellek atrof-muhit, etnik, yosh xususiyatlari, sub’ektning emotsional dunyosi ta’sirining yaxlit tuzilishini idrok etishga ta’sirini ko‘rsatdi. E.Kurt g‘oyalarini rivojlantirib, u o‘z asarlarini musiqiy idrok etish, akustik hodisalarning tuzilishi, “tovush tanasi” tajribasi, tembr, intervallar, konsonanslar, ularning interferensiyasi, tovushlarning siljishini o‘rganish, turli musiqiy eshitish turlari Psixologlarning ingliz-amerika maktabi musiqa idrokini eksperimental tadqiq qilish usullarini ishlab chiqishda muhim rol o'ynadi, bu yo'nalishning asoslari 19-asrning 20-30-yillari oxirida K. Seashor tomonidan qo'yilgan. Ko'p yillar davomida Seashore musiqa psixologiyasi sohasida eksperimental tadqiqotlar olib bordi. Uning musiqiy qobiliyat nazariyasi "yakkalik nazariyasi" deb nomlangan. Seashore tizimi musiqiy iste'dod uchun eng muhimi oddiy hissiy qobiliyatlar, ya'ni tovushlarning balandligi, intensivligi va davomiyligidagi kichik farqlarni qo'lga kiritish qobiliyatiga asoslanadi.
Olimning ilmiy qiziqishlari sohasiga musiqiy tovush ham kirdi, K. Sishor ovoz, fortepiano va skripka imkoniyatlarini oʻrgandi. E.Mach, K. Stumpf, M. Meyer, O. Abraham, V. Kyoler, V. Vundt, G. Reves va boshqa xorijiy olimlarning asarlari ham musiqa psixologiyasi rivojiga katta hissa qo‘shdi. Musiqiy idrok o'ta murakkab va ko'p qirrali jarayondir. Sifatida E.N. Fedorovich va E.V. Tixonovning ta'kidlashicha, musiqiy idrok turli darajalar va tizimlarga tegishli bo'lgan juda ko'p sonli turli elementlarni idrok etuvchining ongida birlashtirishni o'z ichiga oladi. Musiqiy idrok jarayonlarini o'rganishda quyidagilar tahlil qilinadi:

1. 
   idrok natijasini nafaqat ob'ektning xususiyatlariga, balki idrok etuvchi sub'ektning xususiyatlariga ham bog'liq bo'lgan oldingi tajriba (apperseptsiya) bilan bog'liqlik. Bu professional va noprofessionallarning, bola va kattalarning musiqiy idrokidagi sifat farqlarini, individual farqlarni belgilaydi;
   
2. 
   uzluksiz oqim va uning alohida nuqtalarini bir vaqtda idrok etish zaruriyatini belgilovchi musiqaning vaqtinchalik tabiati, bu ham individual psixika mexanizmlari, ham musiqiy asarlarning mazmuni va tuzilishi bilan bog'liq;
   
3. 
   ommaviy ongda jamiyatning ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini tahlil qilish imkonini beradigan turli darajadagi murakkablikdagi (jiddiy yoki engil) musiqani idrok etishga bo'lgan imtiyozlarni shakllantirish
   

E.V. Nazaykinskiy musiqiy idrokni musiqaning san'at sifatida, voqelikni aks ettirishning alohida shakli, estetik badiiy hodisa sifatidagi ma'nolarni anglash va tushunishga qaratilgan in'ikos sifatida tushunishni taklif qiladi. Musiqani idrok qilganda, odam shunchaki musiqa yonida qoladi. Shu bilan birga, musiqa tovush signallari sifatida, eshitiladigan va eshitish organiga ta'sir qiluvchi narsa sifatida eshitilganda, lekin uning tuzilishi va mohiyati tinglovchini befarq qoldiradigan musiqiy bo'lmagan idrok etish ham mumkin. Musiqiy idrok inson ongining muayyan faoliyat turlari bilan bog'liq bo'lib, unga musiqani idrok etish va tushunish imkonini beradi:
musiqiy-lingvistik kompetentsiya turli xil musiqiy bilimlarga ega bo'lishni o'z ichiga oladi, unga muvofiq ohang-ritmik munosabatlar quloqqa uyushtirilgan holda ko'rinadi;
Musiqani idrok etar ekan, bola uning go'zalligi va mukammalligini his qila olishi kerak. Musiqiy asarni bilishning asosiy xususiyatlari yaxlitlik, emotsionallik, onglilik va obrazlilikdir. Butunlik musiqiy nutqning alohida elementlari: ohang, garmoniya, ritm, tembrning ifodaliligiga asoslangan musiqiy asarni idrok etishni ta'minlaydi. Emosionallik deganda musiqa timsoli go‘zalligini, musiqa bilan uyg‘ongan his-tuyg‘ularini va kayfiyatlarini boshdan kechirish tushuniladi
Ogohlik estetik baholash va musiqa mazmunini, uning g'oyalarini, kechinmalarning tabiatini va musiqiy obrazni tashkil etuvchi barcha ekspressiv vositalarni anglash bilan bog'liq. Nihoyat, obrazlilik - bu tinglovchining musiqa asari obrazini butun musiqa va uning alohida ifoda vositalari haqidagi g‘oyalari asosida yaratishi .
Musiqani idrok etish jarayoni erta bolalikdan boshlanadi, bolaning har bir yosh bosqichidagi ruhiy xususiyatlari bu jarayonning borishiga va uning natijalariga ta'sir qiladi.
Erta yoshda bolalar musiqaning o'ziga xos xususiyatidan ko'ra, musiqa eshitishlari kerak bo'lgan vaziyatlarning farqiga nisbatan ancha sezgir. Onaning beshik qo‘shig‘i va katta akaning sakrab-sakrab bir xil kuyni kuylashi katta farq qiladi. Radioda eshitilgan o'sha qo'shiq yanada uzoqroq bo'ladi (bola ohangni tanimaydi).
Asta-sekin, aqliy jarayonlarning (idrok, fikrlash, xotira, tasavvur va boshqalar) rivojlanishi va takomillashishi bilan 4-7 yoshda bolaning musiqani ikki asosiy yo'nalishning birligi va o'zaro ta'sirida idrok etish qobiliyati rivojlanadi: Haqiqiy intonatsiyani idrok etish va musiqani anglash va uning individual talqini maktabgacha yoshdagi bolaning hayoti va musiqiy tajribasi bilan bog'liq.
Musiqiy idrokning birinchi bosqichi musiqiy asarni birinchi (va ba'zan keyingi) tinglashda sodir bo'ladi va taassurotlarning umumiyligi, noaniqligi va ajralmasligi bilan ajralib turadi. Tayyorlanmagan tinglovchi, ya'ni maktabgacha yoshdagi bola musiqiy tasvir haqida faqat umumiy taassurot oladi, musiqaning individual yorqin tafsilotlarini ushlaydi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda musiqa asari bilan birinchi tanishishda musiqaga bevosita hissiy munosabat allaqachon paydo bo'ladi.
Ko'pincha hissiy reaktsiya ijobiydir. Musiqa kichkina tinglovchini hayajonlantiradi, ma'lum birlashmalarni keltirib chiqaradi. Masalan, P. I. Chaykovskiyning “Bolalar albomi” asaridagi “Yog‘och askarlarning marshi” ritmik asari bolalarda quvonch, ko‘tarinki kayfiyat, ruhiy yuksalish uyg‘otadi, xuddi shu albomdagi “Qo‘g‘irchoq kasalligi” spektakli ularni g‘amgin qiladi. xavotir, kechir. Biroq, birinchi idrokning pastligi tufayli bola musiqa asariga befarq bo'lib qolishi ham sodir bo'ladi.
Ikkinchi bosqich - diqqat bilan tinglash, uning eng yorqin va qiziqarli xususiyatlarini ajratib ko'rsatish, musiqiy nutqning alohida elementlarining ekspressivligini anglash qobiliyati bilan ajralib turadigan asar mazmunini chuqurlashtirish jarayoni. Bu jarayon musiqa asarini qayta-qayta idrok etish jarayonida yuz berishi mumkin. Shu bilan birga, musiqadan ilgari olingan va to'plangan yangi ijobiy taassurotlar birlashtiriladi.
Uchinchi bosqich - yangi musiqiy va eshitish tasvirlari bilan boyitilgan, allaqachon yaxshi o'rganilgan va o'zlashtirilgan musiqiy asarni keyingi idrok etish. Idrok etishning ushbu bosqichida musiqiy asarning yaxlit hissiy taassurotlari va musiqiy ekspressivlikni tahlil qilish bilan bog'liq mazmunli idrok o'zaro ta'sirga kiradi. Bu musiqani ijodiy idrok etish uchun alohida va juda qimmatli imkoniyat yaratadi.
Ushbu sohaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  badiiy asarlarni qiymat-semantik idrok etish va tushunish uchun zarur shart-sharoitlarni ishlab chiqish;
  
• 
  atrofdagi dunyoga estetik munosabatni shakllantirish;
  
• 
  san'at turlari haqida elementar g'oyalarni shakllantirish;
  
• 
  musiqa idrokini rivojlantirish;
  
• 
  bolalarning mustaqil ijodiy faoliyatini amalga oshirish
  

Ushbu maqsadga muvofiq musiqani idrok etishning asosiy tarbiyaviy vazifasi musiqa madaniyatining dastlabki asoslarini shakllantirishdir, xususan:
bolalarda musiqaga moyillikni, musiqaga hissiy munosabatda bo'lish, unda ifodalangan his-tuyg'ularga empatiya qilish qobiliyatini shakllantirish;
musiqiy asarlarni, ularning mazmunini, xarakterini, musiqiy ifoda vositalarini yodlash qobiliyatini rivojlantirish;
musiqa haqidagi g‘oyalarni bosqichma-bosqich shakllantirish, musiqa didining namoyon bo‘lishi bo‘lgan unga va uning ijrosiga baholovchi munosabatni tarbiyalash;
musiqa tinglash malakasini shakllantirish;
sevimli bolalar asarlari fondini yaratish
To'g'ridan-to'g'ri katta maktabgacha yoshdagi bolalarda musiqa idrokini rivojlantirishga qaratilgan o'quv jarayonida uchta bosqichni ajratish mumkin:
musiqiy asarlar bilan tanishtirish, ularni yodlash, musiqiy taassurotlarni jamlash;
musiqani madaniy tinglash ko'nikmalarini rivojlantirish;
qo'shiqlarning tabiatini, cholg'u asarlarini, ularni ifodalash vositalarini farqlash qobiliyatini rivojlantirish; musiqiy didni shakllantirish.
Ushbu bosqichlarning har birida ma'lum metodologik usullar qo'llaniladi. Birinchi bosqichda musiqa rahbari asarni ifodali ijro etish orqali unga qiziqish uyg‘otishi kerak. Bu majburiy talabdir. Bola qalbida chuqur taassurot qoldirish uchun musiqa asarining birinchi ijrosi ayniqsa samimiy bo‘lishi kerak. Bu bosqichda bolalarni faol tinglashga, musiqada ifodalangan his-tuyg'ularga javob berishga, uning umumiy xarakterini idrok etishga o'rgatish kerak. O'qituvchining musiqaga bag'ishlangan so'zi qisqa, majoziy bo'lishi kerak.
Musiqani birinchi marta eshitishdan oldin kirish so'zini, shuningdek, keyingi barcha tushuntirishlarni o'ylab ko'rish juda muhimdir. Bolalarning so'zlari, yuz ifodalari, tinglash jarayonida bolaning yuzidagi ifoda orqali biz ularning faol musiqiy idroki va qiziqishini baholashimiz mumkin.
Ikkinchi bosqichda o'qituvchi oldida musiqani idrok etish jarayonini faollashtirish vazifasi turibdi. Musiqiy rahbar e'tiborni kirish, xulosa, shuningdek, musiqiy ifodaning asosiy vositalarining mavjudligiga qaratadi. Siz o'yinchoqlar va o'yinlarni o'rgatish usullaridan foydalanishingiz mumkin, ishning mazmuni bilan bog'liq mavzuli rasmlarni ko'rsatishingiz mumkin. Bu bosqich musiqiy ekspressivlikning alohida elementlariga diqqatni jalb qilish, musiqiy xotirani rivojlantirish orqali bir necha marta eshitilgan musiqani chuqur idrok etish bilan tavsiflanadi.
Musiqiy asarlarni tinglashning uchinchi bosqichida bola ularni taniy boshlaydi, bu esa musiqa haqidagi shakllangan g'oyalarni ko'rsatadi. Asarlarning tez-tez takrorlanishi natijasida bolalar eslashadi, o'zlari yoqtirganlarini ajratib ko'rsatishadi. Musiqaga selektiv munosabat mavjud. Bolalar o'zlarining sevimli asarlarini ijro etishni so'rashadi, chunki ular o'zlari uyg'otadigan his-tuyg'ularni qayta boshdan kechirishni va qayta yashashni xohlashadi.
Musiqani idrok etish ham mustaqil faoliyat, ham bolalarning qo'shiq aytish va musiqiy-ritmik harakatlaridan oldingi lahzadir, chunki bolalarning o'zlari qo'shiq aytish, o'yin va raqslarni ijro etishdan oldin ular musiqiy taassurotlarni olishlari kerak. Kichik maktabgacha yoshdan boshlab bolalar musiqa o'quvchilarida musiqiy taassurotlarni to'playdi, musiqani chalg'itmasdan tinglash, tovushlarni balandlikda, dinamikada, tembrda farqlash, musiqa tabiatini his qilish, eng oddiy shakllarni farqlash qobiliyatini rivojlantiradi. qo'shiqda nima kuylanganligini aytib berish
Musiqiy idrokni rivojlantirish maqsadli ta'limning natijasidir, shuning uchun bu vazifa maktabgacha ta'limning zamonaviy dasturlarida amalga oshiriladi va "Badiiy-estetik rivojlanish" ta'lim yo'nalishi vazifalariga kiritilgan. Musiqa darslarida musiqani idrok etish musiqiy asarni bevosita tinglash, qo‘shiq aytish, musiqali va ritmik harakatlar, cholg‘u asboblarida chalish orqali amalga oshiriladi.
Mustahkamlash uchun savollar.

1. 
   Musiqaga nisbatan idrok va emotsional hozirjavoblikni rivojlantirish mazmun mohiyati?
   
2. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalar musiqa tarbiyasi, uning taraqqiyoti bosqichlari?
   
3. 
   Musiqiy idrok psixik jarayonlar nazariyasi haqida tushuncha.