''Maxsus fanlar'' kafedrasi Kurs ishi mavzusi: Mehnat unumdorligi o’sishining asosiy omillari va mehnat samaradorligini oshirish yo’nalishlari

mehnat usuli bir qator kamchiliklarga 
ham
ega (normalar etarli darajada asoslab berilmagan bir xil darajada jiddiy emas, 
ular tez-tez qayta ko’rib chiqiladi va hokazo), bu esa hatto ayrim ish joyidagi va 
brigadalardagi mehnat unumdorligining darajasi va o’sishiga holisona baho 
berilishiga imkon tug’dirmaydi.
Mehnat unumdorligiga ishlarning sermehnatligi ta’sir ko’rsatadi. 
Sermehnatlik – bu, jonli mehnat sarflarini aks ettiruvchi ko’rsatkich bo’lib, u ish 
vaqtida, mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar)da ifodalangan. Sermehnatlik, 

---

odatda, norma-soatlarda (haqiqiy soatlarda) o’lchanadi, bu vaqt ish birligini 
bajarishga sarflangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich mehnat unumdorligi ko’rsatkichiga 
qarama-qarshi bo’lib, quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
,
м
в
М
И
С

Bu erda S – sermehnatlik; 
I
v
– ish vaqti; 
I
m
– ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. 
Korxonalar va ularning yirik bo’linmalari darajasida, xuddi iqtisodiyot 
tarmoqlarida bo’lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi hajmlarini 
o’lchash uchun asosan 
qiymat usuli 
tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal usul 
bo’lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul 
ko’rsatkichlari bo’lgan so’mda ifodalanadi, u hajm ko’rsatkichlarini tegishli ulgurji 
narxlarga ko’paytirish bilan aniqlanadi. 
Masalan, agar besh kishidan iborat ishchilar brigadasi bir smenada 100 ming 
so’mlik ish hajmini bajargan bo’lsa, u holda har bir ishchining smenadagi mehnat 
unumdorligi (ishlab chiqargan mahsuloti) quyidagicha bo’ladi: 120:5q24 (ming 
so’m), tegishli ravishda bir soatlik ish mobaynida 20:8q2,5 (ming so’m) bo’ladi.
Mehnat unumdorligini o’lchashningqiytat usuli turli kasb va malakaga ega 
bo’lgan xodimlarning mehnat unumdorligi, masalan, qandolatchi va novvoyning, 
chilangar va haydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. 
Biroq bu usul ko’rinishdan universal usul bo’lishiga qaramay, bir qancha 
kamchiliklarga ham ega. Xususan unga narx omili, ya’ni bozor kon’yukturasi va 
inflyatsiya ko’proq ta’sir ko’rsatadi. 
Mehnat unumdorligini o’lchash usullarining har uchalasi ham o’z afzalliklari 
bilan bir qatorda turli kamchiliklarga ega. Ularni quyidagi jadvalda ko’rish 
mumkin: 
Абдурахманов К.Х. ва бошқалар. ««Меҳнат иқтисоди ва социологияси»» Дарслик. -Т.: Ўқитувчи, 2001. 

---

1-jadval 
Mehnat unumdorligini o’lchash usullari 
N
atural 
usul 
Bir xildagi, turdosh mahsulotlari ishlab chiqishda ishlab chiqarish 
jarayoning unumdorligini ifodalashda qo’llaniladi