Мцндярижат
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
- Səadət Şıxıyeva.
- 3. Hürufilərin siyasi yönümlü fəaliyyətinin xarakteri
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 kimsənin söhbəti(ni edirdim)”. Fəzlullahın üstüörtülü şəkildə işarə etdiyi “yeddi iqlimin üstündə duran”ın Mehdi olmasına onun bəzi yuxularının nəqli və digər hürufi müəlliflərin əsərlərin- dəki çeşidli işarələr 2 də yardım edir. Bu yuxunun məzmunundan onun Bakıda olar- kən təkcə Miranşaha deyil, Əmir Teymura da təliminin təbliği ilə bağlı böyük ümidlər bəslədiyi məlum olur. 3 Araşdırmaların bir qismində Fəzlullahın Əmir Teymurun təqibindən qaçaraq Şirvana gizlənmək niyyəti ilə getdiyi qeydinə də rast gəlinir. 4 Amma onun Tey- murilərdən qorunmaq niyyəti olsaydı, Əmir Teymurun yaxın müttəfiqi Şirvanşah Şeyx İbrahimin ölkəsinə gəlməz, bu xanədana rəğbət bəsləməyən Misir hökmdarı Sultan Fərəcə, yaxud Teymurilərin açıq düşməni İldırım Bayəzidin himayəsinə də sığına bilərdi. Fəzlullahın Bakıya mühacirəti, sonralar müridlərinin etdiyi kimi, Şam və Anadoluya köç etməməsi də hürufi mürşidinin Teymurilərdən himayə ala- cağına ümid etdiyini göstərir. Araşdırıcıların məsələnin bu cəhətlərini və Əliyyül- Əlanın əsərindəki faktları nəzərə almaması nəticədə hürufi mürşidinin ailəsi və ən yaxın müridləri ilə Şirvana gəlişinin səbəbi haqqında naqis təsəvvür yaratmışdır.
1 “Duran” sifəti ilə yad olunan Nəsri-teyrdir. Astrologiyaya görə, hər biri üç ulduzun birləşməsindən əmələ gələn Nəsri-teyr və Nəsri-vaqe iki qartala bənzəyir. Aralarındakı fərq Nəsri-teyrin uçuşa hazırlaşan və ayaq üstə duran, Nəsri-vaqenin isə yatmış qartala bənzə- məsidir. Nəsri-teyr kultu və Fəzlullahın mehdilik iddiaları barədə bax: Səadət Şıxıyeva. “Cavidannamə”də Bakı ilə bağlı ezoterik interpretasiyalar,” Orta əsrlər Şərqinin tarixşü- naslığı və mənbəşünaslığı (Sovet İttifaqı qəhrəmanı, akademik Ziya Musa oğlu Bünyado- vun 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi simpoziumun materialları, Bakı, 7-8 may 2012-ci il) (Bakı: Elm, 2012), s. 403. 2 Bənzər tərzdə fikri ifadəyə Fəzlullahı şəxsən tanıyan hürufi müəllif Seyid İshaqın əsərində də rast gəlirik. Seyid İshaq “Məhrəmnamə”sinin yazılma səbəbini izah edərkən əsəri 21 rəbiül-əvvəl 828-ci ildə (10 fevral 1425) səhər çağı gördüyü bir röyaya görə yazdı- ğını bildirir. Müəllif bu röyasında “qeyb otağının əmiri”nin (“əmir-e seraperde-ye ğeyb”) ona “başlanğıc, son, məqsəd və dövrlər” haqqında bu yolun məhrəmləri üçün açıqlayıcı bir əsər yazmağı məsləhət bildiyini söyləyir. .ص ،ﮫﯿﻓوﺮﺣ ﻞﺋﺎﺳر ﮫﻋﻮﻤﺠﻣ) 13 (
nüsxələrindən birinin (köçürülmə tarixi: h. 920 / 1514-1515) katib əlavəsində yer alan “məqam-e inziva” ) .و ،ﺮﯿﺒﮐ ﮫﻣﺎﻧ نادوﺎﺟ .یدﺎﺑآﺮﺘﺳا ﷲ ﻞﻀﻓ 424
( eyni niyyətin çeşidli ifadələridir və hürufi mətnlərində mehdinin zühuru üçün nəzərdə tutulmuş yerə işarədir. Mehdinin zü- hur edəcəyi yerin kürsi, başqa sözlə, VIII mərtəbədə olması və bunun Bakuyədə olacağına isə “Cavidannamə”də bəzən açıq, bəzən dolayısı ilə işarələr vardır. (bu barədə bax: Səadət Şıxıyeva. “Cavidannamə”də Bakı ilə bağlı ezoterik interpretasiyalar,” s. 400-403) 3 Y.Ajəndə görə, Fəzlullah o illərdə Xorasan və Mazandaranda qoşun toplamaqla məşğul olan Əmir Teymurla şəxsən də görüşə bilərdi. .ص ،ﺦﯾرﺎﺗ رد ﮫﯿﻓوﺮﺣ .ﺪﻧژآ بﻮﻘﻌﯾ 21 .
bax: .172 .ص ،یﺮﺠھ ﻢھدزاود هﺪﺳ زﺎﻏآ ﺎﺗ فﻮﺼﺗ و ﻊﯿﺸﺗ .ﯽﺒﯿﺸﻟا ﯽﻔﻄﺼﻣ ﻞﻣﺎﮐ 76
Səadət Şıxıyeva. Hürufiliyin tarixi: ənənəviləşmiş təhriflər, unudulmuş gerçəkliklər, s. 65-96 Qeyd etməliyik ki, bu səfərin təkcə siyasi deyil, həm də ezoterik 1 məqsədli olması- na da digər araşdırıcılar diqqət yetirməmişlər. Məsələnin bu prizmadan təhlili isə Fəzlullahın mehdiliyinin elanı üçün uyğun bir ölkə axtarışı və ən sonda Şirvanı seç- məsi qənaətinə gətirdi. Ümumiyyətlə, hürufiliyin tarixi ilə bağlı araşdırmalarımız hərəkatın antifeo- dal olmaqdan artıq, çox zaman müəyyən bir zaman kəsiyində bir iqtidar sahibinin himayəsində digər bir iqtidar sahibinə qarşı çıxmasını üzə çıxardı. Teymuri-hürufi qarşıdurmasının təməli isə Fəzlullahın qətlinə fərmanın bu xanədandan verilməsi ilə qoyuldu. Bu edam hökmü və onu izləyən hadisələr ilə sonrakı dövrlərdə baş ve- rən analoji hadisələri müqayisə etdikdə maraq doğuran nəticələr alındı. Belə ki, Fəzlullahın edamından sonra onun təliminin təmsilçiləri təqib olunmadı. 2 Hürufilər, daha dəqiq söyləsək, onun ailə üzvləri və yaxın çevrəsi mürşidin vəsiyyətinə görə, təlimin mühafizə olunması niyyəti ilə köç etdilər. Çox ehtimal ki, bu mühacirət on- ları həbs və ya təqibdən xilas edir. Eynisi Miranşahın ölümündən sonra da müşahi- də olunur. Hürufilər bu qətldə iştirakı iddia etdikləri halda, onların təqibi, həbsi və s. barədə heç bir məlumata rast gəlinmir. Nəsimi 1417-ci ildə siyasi intriqaların qurbanı olur. 3 Onun müttəfiqlərinə (zülqədərli Nəsrəddin bəy və Əli bəy) isə sadə- cə xəbərdarlıq olunur və hürufilik görüşlərinin digər daşıyıcıları həbs olunmurlar. İndiyədək diqqət yetirilməmiş bu cəhətlər bir çox araşdırmalarda hürufiliyin rəhbərlərinin həbsi və ya edamının onların məzhəbi və ya dini görüşləri ilə bağlılığının, başçılardan birinin edamının ardınca kütləvi şəkildə həbslər edilməsi barədə söylənilənlərin tarixi gerçəkliyə uyğun olmadığını, onların təqib və qətlinin həqiqi səbəbinin bu təlimin müəyyən dövrlərdə nüfuzunun artmasının siyasi iqtidar üçün təhlükə yaratmasından qaynaqlanmasını göstərir. 4
İlkin hürufilik qaynaqlarından məlum olur ki, hürufilər çeşidli xanədanların
1 Bu barədə bax: Səadət Şıxıyeva. “Cavidannamə”də Bakı ilə bağlı ezoterik interpretasi- yalar, s. 400-403. 2 Fəzlullahın “Vəsiyyətnamə”sində onun davamçılarını, xüsusilə ailə üzvlərini belə bir aqibətin gözləyəcəyindən ehtiyatlanması ifadəsini tapmışdır: ﺖﻨﺤﻣ و نﺎﮔﺪﻧﺎﻣ او ﺎﻣ زا ار نﺎﮔدز ...ﺪﻨﺳﺮﭙﺑ ناﺪﻧزﺮﻓ (Abdülbaki Gölpınarlı. Fazlullah-ı Hurûfinin Vasiyyat-nama’si veya Vasa- yası, s. 60). ((o) yadigar və dərdli övladlar(ım)ı soruşarlar...). 3 Bu barədə bax: Səadət Şıxıyeva. “Hürufilərin siyasi mübarizə tarixindən,” s. 128-129. 4 Bax: yenə orada, s. 126-129. 77
Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|