Мцндярижат

Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 

Əhmədin qaynı Cəllad Xan Rumi, Teymurun cariyəsi, İraq üləmasının öndə olanla-

rından

1

Dərviş Rəis

2

Xacə Sədrəddin (Mövlana Sədrəddin Türkih)

3

, Təbriz üləması 

böyüklərindən Mövlana İzəddin Halvayi və başqaları.

4

Ə.Gölpınarlı ilkin hürufilik 

qaynaqlarına istinadən Sultan Üveysin Fəzlullahın məclislərində iştirakından, eləcə

də hürufi mürşidinin ona təbərrük olaraq dərviş külahı verməsindən də bəhs edir.

5

Bu  faktlar,  göründüyü  kimi,  Fəzlullahın  siyasi  çevrələr və saray  mühitində

nüfuza malik olduğunun inkarolunmaz göstəriciləridir.  

Fəzlullahın öz əsərlərinin də bu baxımdan araşdırılması maraq doğuran nə-

ticələrə gətirdi. Belə ki, “Növmnamə”də yer alan bir yuxusunun nəqlində Fəzlullah 

Əmir Teymurun onlarla birlikdə namaz qıldığını, yəni dolayısı ilə hürufilərlə həm-

fikir  olduğunu  bildirir.  Bu  yuxu  hürufi  mürşidinin  o  cahangirin  himayəsinə ümi-

dinin ifadəçisidir:

                                                

1

 Nəsrullah Nafəcinin  “Xabnamə”sində Sədrəddin  Torke  “alimlərin fəzilətlisi” 

adlandırılır. (

 

 .ص ،ﮫﻣﺎﻨﺑاﻮﺧ .ﯽﺠﻓﺎﻧ ﷲ ﺮﺼﻧ)

32

(

2

 Rəis  adına  Fəzlullahın  “Vəsiyyətnamə”sində bir  neçə  dəfə rast gəlinir.  (Abdülbaki 

Gölpınarlı.  Fazlullah-ı  Hurûfinin  Vasiyyat-nama’si  veya  Vasayası,  İstanbul  Ünversitesi 

Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuası, II (1958), s. 54-57, 59) Maraqlıdır ki, bu ad Rəis, 

Dərviş  Rəis, Rəis  Mahmud  şəkillərində yad olunur. Mətndən  bu  adların  eyni  bir  şəxslə

əlaqəliliyi qənaəti hasil olur. Mahmud Rəis barədə bax:  Clément Huart. Textes persans 

relatifs à la secte des Houroûfîs  (Leyden-London, 1909), s. 87, 216, 217; 

 .ص ،ﮫﯿﻓوﺮﺣ ﻞﺋﺎﺳر ﮫﻋﻮﻤﺠﻣ

54

.

Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik  ki,  hürufilik  qaynaqlarında  Fəzlullahın  ailə üzvlərinin, 

bəzi  müridlərin  adlarının  dəyişkənliyi fikir  çaşqınlığı  yaradır.  Sədrəddin Tərke (və ya 

Torke) və Rəis Mahmudun (Dərviş Rəis) adlarının çeşidliliyi də bunun bir örnəyidir. 

3

 Qeyd etməliyik ki, bu adın araşdırmalarda çeşidli oxu tərzinə rast gəldik: Tərke  (Musa 

Şamil Yüksel. Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, s. 120), Türkih (Fatih Usluer. "Hurufilikte 

Rüya  Tabirleri," s. 134-145, s. 143), Torke (Hasan-i  Rumlu.  Ahsenü’t-Tevarih. Çeviren: 

Mürsel  Öztürk  (Ankara,  Türk  Tarih  Kurumu  Yayınları,  2006),  s.  205).  Torke  hürufilik 

mətnlərində Əhməd Lorun sui-qəsdi ilə bağlı  təqsirli bilinənlərdən biri olan Sainəddinin, 

“Xabnamə”də Fəzlullaha  yuxu  yozdurduğu  bildirilən Sədrəddin və atası  Əfzələddinin də

adlarının əlavəsi kimi işlənir.  Nafəcinin “Xabnamə”sində Əfzələddinin “Tork” deyə qeyd 

olunması (

 

ﻓﺎﻧ ﷲ ﺮﺼﻧ

ﮫﻣﺎﻨﺑاﻮﺧ .ﯽﺠ

و ،

 .

33

) da diqqətimizi çəkdi. Bundan başqa, ilkin qaynaq və

araşdırmalardan  bu  şəxslərin bir-birilə qohumluq  əlaqələri ilə bağlı  olması  məlum olur: 

“Xacə Sainəddin  Əli  bin  Xacə Əfzələddin bin Xacə Sədrəddin  Torke  İsfahani”  (Hasan-i

Rumlu. Ahsenü’t-Tevarih, s. 205) Amma Nəsrullah Nafəcinin  “Xabnamə”sindən məlum 

olur ki, Xacə Əfzələddin Xacə Sədrəddinin atasıdır. (

ﮫﻣﺎﻨﺑاﻮﺧ .ﯽﺠﻓﺎﻧ ﷲ ﺮﺼﻧ

و ،

 .

33

) Ə.Gölpı-

narlıya görə, “Məhrəmnamə”də adı Sainəddin Əli Beyhəqi kimi yad olunan şəxs Sainəddin 

Əli İsfahani olmalıdır. (bu barədə bax: Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 16) 

4

Fatih Usluer. “Hurufilikte Rüya Tabirleri,” s. 143.

5

 Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 6.

72

---

Səadət Şıxıyeva. Hürufiliyin tarixi: ənənəviləşmiş təhriflər,  

unudulmuş gerçəkliklər, s.

65-96

ندﺮﮐ زﺎﻤﻧ

1

 

 رﻮﻤﺗ ﺮﯿﻣا

ﻢﺘﺧاﺪﻧا ﯽﻣ) ﺖﺧاﺪﻧا ﯽﻣ نﺎﺸﯾورد یاﺮﺑ وا شﺮﻓ و ندراﺰﮔ زﺎﻤﻧواﺎﺑ و

2

.(

(Əmir Teymurla namaz qıldım, onunla namaz keçirdim, onun xalısını 

dərvişlər üçün açdım). 

Bəzi  araşdırıcılara  görə, Fəzlullahın  digər bir yuxusunun nəqlində “şel 

mərd”

3

(şikəst  kişi)    deyə  haqqında  bəhs  etdiyi  şəxs  Əmir  Teymurdur.

4

Məlum 

faktları müqayisəmiz əsasında isə fərqli bir qənaətə gəldik. Belə ki, Fəzlullahın bu 

yuxunu  Bakıya  gəlməmişdən  öncə –  hələ Berucerddə olarkən  görməsi, dekabr 

ayının  8-də

5

Bakıda  gördüyü  yuxuda  Əmir  Teymur  və övladı  (Miranşah  nəzərdə

tutulur) ilə mehdi barədə söhbət etdiyini bildirməsi bu qənaətin doğru olmadığını 

göstərir. Bu mənada “şel mərd” ifadəsinin eyham deyil, müstəqim anlamda istifadə

olunduğunu deyə bilərik.  

Fəzlullahın  Əmir  Teymuru  öz  təliminə  dəvət etməsi, bunun Səmərqənd 

üləmasının hiddətinə səbəb olması və onların təhriki ilə Fəzlullahın təqibə məruz 

qalması  ərəb  müəlliflərinin  (İbn  Həcər

6

, Səxavi

7

və s.) əsərlərindən  bir  çox 

araşdırmalara  yol  taparaq  təkrarlanmaqdadır.

8

Tədqiqat  əsərlərində, adətən,

Fəzlullahın  Əmir  Teymuru  təliminə  dəvəti ilə onun  edamına  fərman verilməsi 

yaxın  zamanlı  hadisələr olaraq təqdim edildiyindən ciddi təhriflərə yol  açmışdır. 

                                                

1

 Məqalədə hürufi mətnləri əslinə uyğun və Astarabad ləhcəsinin özəllikləri qorunmaqla 

verilmişdir.

2

 

 .و ،ﺮﯿﺒﮐ ﮫﻣﺎﻧ نادوﺎﺟ .یدﺎﺑآﺮﺘﺳا ﷲ ﻞﻀﻓ

407

.

3

Yenə orada, v. 304. 

Ə.Gölpınarlı  Fəzlullahın  “Şel  Teymur”  deyə Əmir  Teymurdan  bəhs etdiyini bildirirsə

də (Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 13), mətndə ifadə “şel mərd” şəklində yer alır.

4

"،ﮫﯿﻓوﺮﺣ ﮫﻗﺮﻓ زﺎﻏآ" .ﺮﺘﯾر تﻮﻤﻠھ  .354 .ص

5

 Ə.Gölpınarlı  “Növmnamə”də hürufi  mürşidinin olduğu  yerlərlə əlaqədar qeyd edilən

tarixlər və Bakı ilə bağlı h. 796  / m. 1393-1394 tarixinin göstərilməsi əsasında Fəzlullahın 

ömrünün təqribən son altı ayını Bakıda yaşadığını bildirir. (Hurufilik Metinleri Katalogu, s. 

7-8)  Amma  Əliyyül-Əlanın  novruz  günlərində Bakıya  gəldiklərini bildirdiyi, Fəzlullahın 

dekabr    ayının  8-də (ehtimal ki, 1393-cü  il)  Bakıda  gördüyü  bir  yuxunu  nəql etdiyi və

ölümünə yazılan maddeyi-tarixlərdən 2 sentyabr 1394-cü ildə edam edildiyi məlum olduğu 

üçün hürufi mürşidinin Bakıda altı ay deyil, ən azı bir il yapım yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi 

qənaətinə gəldik. 

6

 ،ﯽﻧﺎﺜﻟا ءﺰﺠﻟا ،(1972 ،ةﺮھﺎﻘﻟا) ،ﯽﺸﺒﺣ ﻦﺴﺣ ﻖﯿﻄﺗ و ﻖﯿﻘﺤﺗ ، ،ﺮﻤﻌﻟا ءﺎﻨﺑﺎﺑ ﺮﻤﻐﻟا 

ءﺎﺒﻧا

 

.

ﯽﻧﻼﻘﺴﻌﻟا 

ﺮﺠﺣ ﻦﺑا

 

.ص

136

-

137

.

7

 bax: 

 .ص ،ﯽﻧﺎﮔﺮﮔ ﮫﻣﺎﻧ هژاو .ﺎﯿﻛ قدﺎﺻ

13

.

8

 Bəzi araşdırmalarda Fəzlullaha edam fitvasının təkcə Səmərqənd deyil, həm də Gilan 

üləması tərəfindən verilməsi bildirilir. 

 ،ﺦﯾرﺎﺗ رد ﮫﯿﻓوﺮﺣ .ﺪﻧژآ بﻮﻘﻌﯾ

 .ص

24

ﻟا ﯽﻔﻄﺼﻣ ﻞﻣﺎﮐ ؛

ﯽﺒﯿﺸ

 و ﻊﯿﺸﺗ .

 ،یﺮﺠھ ﻢھدزاود هﺪﺳ زﺎﻏآ ﺎﺗ فﻮﺼﺗ

ناﺮﮭﺗ) ،ﻮﻟزﻮﮔاﺮﻗ ﯽﺗاوﺎﮐذ ﺎﺿر ﯽﻠﻋ ﮫﻤﺟﺮﺗ

: 

 ،ﺮﯿﺒﮐ ﺮﯿﻣا تارﺎﺸﺘﻧا ﮫﺴﺳﻮﻣ

1378

 .ص ،(

172

.

73

---