Мцндярижат
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018
- Səadət Şıxıyeva.
Metafizika – Cild 1, Say 2, 2018 nümayəndələri ilə ünsiyyət qurmuş və ya ittifaq bağlamışlar. Fəzlullahın “Növmna- mə”sindən onun təkcə Teymurilərdən Əmir Teymur və oğlu Miranşaha deyil, eləcə də Cəlayiri Sultan Üveysə və Qızıl Orda xanı Toxtamış xana 1 ümid bəsləməsi, Toğa Teymurlu Əmir Vəli 2 ilə ünsiyyətlərinin olması, Sultan Üveysin yaxın çevrə- sindən Şeyx Xacə ilə əlaqəsi məlum olur. 3 XV yüzilliyin ilk onilliklərində çox kəs- kinləşməsi ilə diqqəti çəkən hürufi-Teymuri müxalifəti əslində, öncə də qeyd etdi- yimiz kimi, bu fəlsəfi-fikri cərəyanın mürşidi Fəzlullahın Əmir Teymurun əmri əsasında Miranşah tərəfindən qətlə yetirilməsindən sonra başlamışdı. Fəzlullahın sağlığında isə hürufilərin nəinki Əmir Teymur və övladlarına, eyni zamanda hər hansı bir hakimə qarşı açıq silahlı üsyanları olmamışdı. Bir çox araşdırmalarda istər 1408-ci ildə Teymurilərdən Miranşah və oğlu Əbubəkrlə Qaraqoyunlu Qara Yusif arasındakı döyüş, istər 1427-ci ildə hürufilərin Heratda Şahruxa sui-qəsdi 4 , istərsə də 1432-ci ildə İsfahanda baş verən Hacı Sürx qiyamı hürufi üsyanları silsiləsinin halqaları olaraq öyrənilir. Hətta Petruşevski: “Xorasandan Osmanlıya qədər olan ərazini XV əsrin birinci onilliklərində hürufi
1 Ümumiyyətlə, hürufi mürşidi və müridlərinin çox sayda səyahətləri siyasi müttəfiq və uyğun ictimai-dini zəmin axtarışı ilə bağlı idi. Faktları təhlilimiz nəticəsində belə bir qənaə- tə gəldik ki, siyasi hami ilə danışıqları təşkilatın sadə üzvləri deyil, mürşid və ya onun eti- barlı nümayəndəsi həyata keçirə bilərdi. Fəzlullahın siyasi dəstək üçün Teymurilər dövləti- nə müraciəti, yaxın çevrəsindən Fəxrəddini Saraya – Toxtamış xanın yanına danışıq apar- maq üçün göndərməsi, Əliyyül-Əlanın Qaraqoyunlu Qara Yusiflə, Nəsiminin Zülqədər bəyləri ilə ittifaqı belə düşünməyə əsas verir. (bu barədə bax: Səadət Şıxıyeva. “Hürufilərin siyasi mübarizə tarixindən,” s. 129) 2 İndiyədək Fəzlullahın “Növmnamə”sində adı yad olunan Əmir Vəlinin kimliyi məsə- ləsinə diqqət yetirilməmişdir. Toğa Teymurlu Əmir Vəli isə hürufi mürşidinin siyasi dairə- lərlə yaxınlığının daha bir həlqəsidir. Sərbədarlı Əli Müəyyədin bir hakim olaraq Əmir Vəlinin himayəsində sığınması ( ﮫﯿﻓوﺮﺣ .ﺪﻧژآ بﻮﻘﻌﯾ
ﺦﯾرﺎﺗ رد .ص ، 24 ) və Fəzlullahın müridlərindən olması bu əmirlə tanışlığın mümkünlüyünü göstərir. 3
lir: “Xacə Şeyx olaraq tanınan Xacə Şeyx Məhəmməd Kococani (Kococan: Təbrizə iki fər- səx uzaqlıqda bir kənd). Soyu hz. İmam Zeynalabidinə dayanır. Zamanının tanınmış şəxslə- rindən idi. Təbriz, Bağdad və Şamda mədrəsələr, məscidlər və xanəgahlar tikdirdi. Nəha- yət, Sultan Əhməd Cəlayirin fərmanıyla öldürüldü. Qəbri Bağdaddadır” (Hasan-i Rumlu. Ahsenü’t-Tevarih, s. 57). 4 F.Usluərin ehtimalına görə, hürufilərin bu sui-qəsdi Şahruxun hürufilərə təzyiqinin, daha dəqiq deyilərsə, onun 1405 və 1406-cı illərdə baş verən üsyanları yatırtmasının nəticəsidir. (Fatih Usluer. Hurûfilik-İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren, s. 21) Amma Şahruxun 1405 və 1406-cı illərdə sərbədarilərin üsyanını yatırtmasına cavab olaraq, hürufilərin 1427-ci ildə sui-qəsd təşkil etməsi inandırıcı görünmür. 78
Səadət Şıxıyeva. Hürufiliyin tarixi: ənənəviləşmiş təhriflər, unudulmuş gerçəkliklər, s. 65-96 qiyamları bürümüşdü” 1 qənaətindədir. İlk baxışda tədqiqatçı haqlı görünsə də, hü- rufi-Teymuri müxalifəti hürufilərin bu xanədandan Fəzlullahın intiqamını alma niyyətindən qaynaqlanmaqdaydı. Başqa sözlə, bu müxalifətdə siyasi hakimiyyətə yiyələnmək cəhdi deyil, daha çox hürufi dərvişlərinin intiqam alma istəyi ön planda görünür. Bununla belə, Şahruxa sui-qəsdlə əlaqədar qurulan məhkəmədə hürufi Əmir Nurullahın hakimiyyət çevrilişi iddialarında olmasına görə də ittiham edilmə- si 2 belə bir gizli niyyətin ola biləcəyi təsəvvürünü yaradır. Əmir Qiyasəddinin mək- tubunun əvvəlində Şahruxa sui-qəsd haqqında “bu hadisə qiyam kimi göründü” de- məsindən də hakimiyyət çevrilişi iddiasının ola biləcəyindən şübhələnilməsi mə- lum olur. Teymurilərlə qarşıdurmalar silsiləsində indiyədək diqqət edilməmiş daha bir müxalifət isə hürufilərin Qaraqoyunlu İsgəndər Mirzənin qoşununda Şahruxa qarşı vuruşmasıdır. 3 Onu da qeyd etməliyik ki, hürufilərin Qaraqoyunlularla münasibətləri digər araşdırmalarda, ümumiyyətlə, natamam öyrənilmişdir. Qaraqoyunlu-hürufi əlaqələ- rində diqqətimizi xüsusi cəlb edən cəhət bu xanədanın nümayəndələrinə ziddiyyətli münasibətin ifadəsi oldu. Bu təlimin təmsilçilərindən Əliyyül-Əlanın və ümumilik- də hürufilərin Qara Yusifə müsbət münasibətindən araşdırmalarda dönə-dönə bəhs edilmiş 4
sinə 5 diqqət yetirilməmişdir. Əliyyül-Əlanın “Kürsinamə” adlı əsərindən onun 1 Петрушевский И.П. Ислам в Иране в VII-XV веках (Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1966), s. 353. 2 bax: Abdülbaki Gölpınarlı. “Fazlullah-ı Hurufi’nin Oğluna Ait Bir Mektup,” s. 40. Əmir Nurullah da deyir: ﺪﯾﺎﻤﻧ مﺎﯿﻗ رﺎﮐ ﻦﯾﺪﺑ ﮫﮐ مدﺎﺘﺳﺮﻓ ﻦﻣ ار ﺲﮐ نآ ﮫﮐ دﻮﺷ تﺎﺒﺛا هاﻮﮔ و عﺮﺷ ﺐﺴﺤﺑ ﺮﮔا
ﺑ ﺺﺼﻗ ﮫﭼ ﺮھ ﺪﻨﮑﺑ ﺪﺷﺎ (Əgər şəriətə görə, şahidlə sübut etsəniz ki, o şəxsi mən göndərmişəm ki, bu yolla qiyam etsin, hər nə qisas olarsa, edin). (Abdülbaki Gölpınarlı. “Fazlullah-ı Hurûfi’nin Oğluna Ait Bir Mektup,” s. 40) 3 Bu barədə ətraflı məlumat üçün bax: Səadət Şıxıyeva. “Hürufi müəlliflər Qaraqoyun- lular haqqında,” Azərbaycan şərqşünaslıq elminin inkişaf yolları (akad. V.Məmmədəli- yevin 70 illiyinə həsr olunmuş konfransın materialları), Bakı, 27-28 iyun 2013, s. 433-434. 4
ﮫﯿﻓوﺮﺣ ﮫﻗﺮ .ص "،
358 - 362 ، 389
. Səadət Şıxıyeva. Hürufilərin siyasi mübarizə tarixindən, s. 129; Yenə onun: “İslami mü- hit və hürufilikdə еtnik düşüncənin təzahürləri (II),” AMЕA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun “Еlmi araşdırmalar”ı, 1-4 (VIII buraxılış) (2006), s. 563; Ayşe Atıcı. “Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihanşah ve Dönemi (Siyaset-Teşkilat-İktisad- Din-Kültür) 1438-1467” (Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010, s. 353-354. 5 Abdülbaki Gölpınarlı. “Fazlullah-ı Hurufi’nin Oğluna Ait Bir Mektup,” s. 53 79 Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|