Mədəniyyət və turizm Mündəricat
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 qabların üzərində anqobla rəsm çəkilməsi, yaxud anqoblanmış yerlik üzərində müxtəlif boyalarla təsvirin işlənməsi, eləcə də cızma naxışlı bəzəmə üsulu geniş yayılmışdı. Orta əsrlərdə keramika ilə yanaşı, şüşə məmulat da hazırlanırdı. Şamaxı, Gəncə, Qəbələ, Mingəçevir və s. yerlərdən şüşədən məişət əşyaları (kuzə, sürahi, piyalə və s.), hətta zərgərlik nümunələri də aşkar edilmişdir. Şüşə üzərində səthi, yaxud qabarıq formalı həndəsi və nəbati ornament motivləri ilə yanaşı, yazı nümunələrinə də təsadüf olunur. Naxçıvan ərazisindən tapılmış bürüncdən atlı fiquru (Ermitaj, Sankt-Peterburq), Mingəçevir, Lənkəran, Qax rayonu və s. yerlərdən aşkar edilmiş gümüş məcməyilər (Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi) erkən orta əsrlərdə Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin inkişafı haqqında aydın təsəvvür yaradır. XI-XV əsrlərdə istehsal olunan saxsı qablarda məmulatı düzəldən ustanın adı göstərilməklə, emalatxana damğası vurulurdu. Gəncədən tapılmış bir sıra qabların üzərində "Əli Əziz oğlu", "Nəsir", "Rüstəm", "Seyid Əli" və s. adlar yazılmışdır. Saxsı qabların oyma, qabartma, cızma və s. üsullarla işlənmiş bəzəklərində zərif ornamentlər, insan, heyvan və quş təsvirləri ilə yanaşı, təbiət təsvirlərinə, süjetli kompozisiyalara da təsadüf edilir. 1950-ci ildə Beyləqandan tapılmış və hazırda Ermitajda saxlanılan saxsı nimçə bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Nimçənin üzərində zadəganlara məxsus geyimdə ova çıxmış atlı gəncin təsviri verilmişdir. Kompozisiyanı atın tərkində təsvir edilmiş bəbir tamamlayır. Süjetli kompozisiyalara bu dövrdə, əsasən, Beyləqan saxsı məmulatları üzərində rast gəlinir. XI-XV əsrlərdə Azərbaycanda müxtəlif formalı bədii kaşılar istehsal edilmişdir. Bu cür məmulatlar, əsasən, məscid, hamam, saray və s. binaların memarlıq bəzəklərində işlədilmişdir. XI-XV əsrlərdə dekorativ-tətbiqi sənətin mühüm sahələrindən biri də daş və gəc üzərində bədii oyma sənəti olmuşdur. Oyma bəzəklər, əsasən, memarlıq abidələrində və qəbir daşlarının üzərində tətbiq edilirdi. Bakı limanından aşkar edilmiş Şirvanşahların "Bayıl qəsri" (1235) adlanan memarlıq abidəsinin üzərindəki yazı və relyef təsvirləri bu dövr bədii oyma sənətinin nadir nümunələrindəndir. Dərin oyma üsulu ilə bəzədilmiş "Bayıl qəsri"nin maraqlı cəhəti bəzəklərdə yazılarla birlikdə canlı varlıqları təsvir edən çoxlu rəsmlərin olmasıdır. Daşların üzərində insan başının təsviri olan xeyli oymalar aşkar edilmişdir. Portretbarelyeflərin birinin üzərində Şirvanşah Fəribürzün adı, digərində isə "gürcü" sözü həkk olunmuşdur. Memarlıq abidələri zərində canlıların təsvirinin həkk edilməsinə təkcə Bakıda yox, Azərbaycanın digər yerlərindəki abidələrdə də rast gəlinir. Lakin bu təsvirlər "Bayıl qəsri"ndə olduğu kimi qabartma səpgisində yox, xeyli səthi, daha çox cızma üsulu ilə icra edilmişdir. Ağdam rayonunun Xaçındərbətli kəndindəki türbənin (XIII-XIV) və Laçın rayonunun Cicimli kəndindəki Məlikəjdər türbəsinin (XIV əsr) memarlıq bəzəkləri bu üsulla işlənmişdir. XI-XV əsrlərdə Azərbaycanda dekorativ-tətbiqi sənətin maraqlı növlərindən biri olan metalişləmə sənəti də yüksək inkişaf mərhələsi keçmişdir. Metaldan hazırlanmış müxtəlif silahlar, ev əşyaları və s. sənət nümunələri dövrümüzədək saxlanılmışdır. Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan və Bakı şəhərləri həmin əsrlərdə Azərbaycanın metalişləmə mərkəzləri idi. Bədii metal məmulatlarından İbrahim ibn Osmanın 1063-cü ildə Gəncə şəhəri üçün düzəltdiyi bədii tərtibatlı dəmir darvaza (bir tayı Gürcüstan Respublikasının Gelati monastırındadır), Osman Salman oğlu Naxçıvaninin hazırladığı bürünc dolça (1190, Luvr, Paris), Əli Məhəmməd oğlunun "Şirvan lüləyini" adlanan suqabı (1206, Ermitaj, S.Peterburq), Əbdüləziz Şərəfəddin oğlu Təbrizinin (tunc tiyan, 1399, Xoca Əhməd Yəsəvi məscidi, Qazaxıstan Respublikası, Türküstan şəhəri), Şükrüllah Müxlis Şirvaninin (bürünc üstürlab, 1486, Hararinin şəxsi kolleksiyası, ABŞ) işləri bu sənətin gözəl nümunələrindəndir. Əbdüləziz Şərəfəddin oğlunun Təbrizdə düzəltdiyi tunc tiyanın ağırlığı 2 t, diametri 2,5 m-dir. Bu nəhəng tiyan Teymurun sifarişi ilə Xoca Əhməd Yəsəvi məscidi üçün hazırlanmışdı. Gül formasında düzəldilmiş 10 qulplu bu məmulat Şərqdə ən böyük tiyan olmaqla yanaşı, bədii tərtibatına görə də nadir sənət əsərlərindəndir. XVI-XVIII əsrlər Azərbaycan sənətkarlığı tarixinin ən zəngin dövrlərindəndir. Şəhər və kəndlərdə xeyli toxucu, zərgər, misgər, dulusçu və başqa sənətkarlar fəaliyyət göstərirdi. Səfəvilər dövründə isə Azərbaycanda əsl mənada bədii parça istehsalı sənayesi təşkil olunmuşdu. O dövrdə Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Gəncə sənətkarlarının hazırladıqları ipək parçaların xeyli nümunəsi hazırda Bakı, Moskva, S.Peterburq muzeylərində saxlanılır. Azərbaycan parçalarının geniş şöhrət qazanmasına səbəb onların incə toxunuşlu və davamlı olması idi. Parçalar milli naxışlarla bəzədilir və çox vaxt naxışların arasında klassik şairlərin, xüsusilə Nizami Gəncəvinin əsərlərindəki obrazlar miniatür üslubunda təsvir edilirdi. "Üzlü" adlanan belə parçaların bir sıra 78 nadir nümunələri hazırda dünyanın ən böyük muzey və şəxsi kolleksiyalarında saxlanılır (Parisin Luvr, Londonun Viktoriya və Albert, İstanbulun Topqapı, Moskvanın Şərq Xalqlarının İncəsənəti Muzeyi və s.). Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı və Bakı sənətkarlarının metaldan düzəltdikləri məişət əşyaları, silahlar, bəzək nümunələri yüksək qiymətləndirilirdi. Azərbaycan sənətkarlarının hazırladıqları silahlar (xəncər, qılınc, qalxan) və zirehli geyimlər (dəbilqə, dirsəklik və s.) xüsusilə metalişləmə sənətinin müəyyən sahələrində nəinki ayrı-ayrı sənətkarların, hətta bütöv şəhərlərin ixtisaslaşmasına rəvac vermişdir. Ərdəbil şəhərinin inkişaf etmiş bədii metal mərkəzlərindən sayılmasına baxmayaraq, Şeyx Səfi türbəsinin gümüş barmaqlığını bu sahədə daha səriştəli olan Gəncə sənətkarları, İçərişəhərin dəmir darvazalarmı isə Naxçıvan ustaları düzəltmişlər. Bədii metal məmulatlarının üzərində adi sənətkarlarla yanaşı, məşhur rəssamlar da işləmişdilər. Moskvada Kremlin Silah Palatasında saxlanılan bədii qalxan (təbrizli usta Məhəmməd Mömin, XVI əsr) Azərbaycan metalişləmə sənətinin nadir nümunələrindəndir. Əvəzsiz sənət əsəri olan bu qalxan qırmızı poladdan döyülərək üzəri daş-qaş və qızılla bəzədilmişdir. Səthində 42 dairəvi cığır açılmış, bunların içərisində müxtəlif ov, müharibə səhnələri, heyvanlar aləmindən süjetlər və s. təsvir olunmuşdur. Rəsmlər içərisində Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının motivləri ilə bağlı kompozisiyalar daha maraqlıdır. Naxçıvan, Laçın, Ağdam, Gəncə, Mingəçevir, Qazax, Lerik və s. yerlərdən tapılmış XVI-XVII əsrlərə aid daş qoç və at fiqurları, süjetli qabartma heykəllər Azərbaycan incəsənətinin maraqlı nümunələridir. Daş fiqurlara Azərbaycanın cənubundan tutmuş şimal-qərb bölgələrinədək bir çox yerlərdə rast gəlinir. Ermənistan və Gürcüstanın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərində də bu cür fiqurlara təsadüf olunur. XVI-XVII əsrlərə aid edilən və Azərbaycanın, əsasən, qərb rayonlarının dağətəyi kəndlərində tapılmış süjetli qabartmalarla bəzədilmiş oyma naxışlı daş sənduqələrin (qəbirüstü daşlar) əksəriyyətində dəfn edilənin şücaət və məharətini göstərən səhnələr həkk olunmuşdur. Mingəçevir, Laçın və Zəngəzur ərazilərində təsadüf edilən sənduqələrin üzərində şamanların dini mərasimi, qədim tayfalarda zoomorf anlayışlarla əlaqədar meydana gəlmiş quş onqonunun (toteminin) və zərdüştiliklə əlaqədar ayinlərin təsvirləri diqqəti cəlb edir. XVII əsrdə dekorativ-tətbiqi sənətin xalçaçılıq, şəbəkəçilik və misgərlik kimi növləri daha çox yayılmışdı. XVII-XIX əsrlərdə Təbriz, Gəncə, Şəki, Şuşa, Şamaxı və Bakı şəhərlərində xüsusi misgərlər məhəlləsi mövcud idi. Misdən bəzəkli, orijinal formalı qab-qacaq düzəldilirdi. Azərbaycanda misgərlik sənətinin mərkəzi Şamaxı xanlığına daxil olan Lahıc idi. XIX əsrdə Lahıcda 200-dək misgər emalatxanası olmuşdur. Lahıc ustaları məişət əşyalarmı (dolça, satıl, sərnic, məcməyi, sərpuş, güyüm, aftafa, aşsüzən, kəfgir, kasa, cam, qazan, çıraq və s.), eləcə də odlu (tüfəng, müxtəlif tipli tapançalar və s.) və soyuq (xəncər, qəmə, behbud, qılınc, bıçaq və s.) silahları yüksək sənətkarlıqla düzəldir, bunların üzərini incə, mürəkkəb ornamentlərlə bəzəyirdilər. Silahlara sənətkarların möhürü vurulurdu. Hazırda Azərbaycan İncəsənət Muzeyində və Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılan Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Naxçıvanda hazırlanmış məmulatlar gözəl məişət əşyaları olmaqla yanaşı, Azərbaycanda rəsmin, naxışın inkişafmı əks etdirən nadir sənət nümunələridir. Bunların üzərində düz, əyri və sınıq xətlərdən, onların əmələ gətirdiyi üçbucaq və rombdan (paxlavadan) ibarət olan qədim həndəsi naxışlarla yanaşı, mürəkkəb yarpaq, gül rəsmlərinə, müxtəlif formalı butalara, quş, heyvan və insan təsvirlərinə də təsadüf olunur. Ərəb əlifbasının mürəkkəb hərfləri ustaların əlində ornament elementlərinə çevrilərək məmulatın bədii tərtibatını tamamlamışdır. Bu yazılar bəzək elementləri olmaqla yanaşı, tarixi məxəz kimi də qiymətlidir. Dekorativ-tətbiqi sənətin mühüm sahələrindən olan zərgərlik sənəti feodal münasibətlərinin inkişafı nəticəsində yüksək səviyyəyə çatmışdı. Qızıl və gümüş sikkələrin ticarət dövriyyəsinə daxil edilməsinin də bu sənətin inkişafında mühüm rolu olmuşdur. Zərgərliyin ayrı-ayrı texniki üsullarından (basma, qarasavad, döymə, minasazlıq, oyma, pardaxlama, xatəmkarlıq, həkkaklıq, hörmə, şəbəkə və s.) istifadə etməklə Qarabağ, Gəncə, Şəki, Şamaxı, Qazax, Quba, Naxçıvan və s. yerlərdə ustalar tərəfindən müxtəlif zinət və bəzək əşyaları hazırlanmışdır. Çağdaş zərgərlik sənəti sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox ustaların işləri xarici ölkə muzeylərində nümayiş etdirilir. Müasir dövrdə zərgərlik keçmişin ənənələrini davam etdirərək forma və məzmunca zənginləşmişdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|