MəHƏRRƏm qasimli
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
~ 45 ~ yüksəliĢ mərhələsini yaĢayan bir sıra mistik təlimlər, o cümlədən, islam mistisizmi kimi dəyərləndirilən təsəvvüf bu həyati prinsip üzərində qurulmuĢdur. ―Təsəvvüf təliminə görə, böyük iĢlərin təməlində iztirab durur. Rahat, maddi təminata əsaslanan həyat insanı doğru yoldan azdırır, Allahdan uzaqlaĢdırır (5, 107). Pifaqorun (e.ə. IV əsr) düĢündürücü funksiyalı akusmatik (sim- volik) deyimlərindən biri belə səslənir: ‖Zəhmət, çətinliklər xeyirdir, həzz bütün mənalarda Ģərdir‖ (6, 189). ―Zahiri həyat üçün zəruri konsepsiya olan duallıq, əslində, yüksək idraki qatda eyni məqsədə xidmət edir. Ġnsan xeyir və Ģərin təsirinə məruz qaldıqda müəyyən təcrübə qazanıb Ģərə fraqmentar yox, geniĢ prizmadan baxaraq onu böyük bir planın tərkib hissəsi kimi görərsə, vəhdət ideyasına çata bilər‖ (7, 261). Burada söhbət həyatın tam, bütöv dərkindən – supramental dərk- dən gedir. Dünyanı dərkin ilkin çağlarında da məhz əksliklərin bütövə, ―xaosun kosmosa çevrilməsi‖ (8, 269) ideyası dururdu. ―Mifoloji personajın təməlində varlığı bir bütöv olaraq görən mifoloji təfəkkür dayanır‖ ( 8,.267). ―Bu, hər Ģeyin zahiri qatı üçün səciyyəvi olan ağ-qara ziddiyyətindən yaxa qurtarıb ziddiyyətlərin fövqünə qalxmaq deməkdir. Ġnsan ziddiyyətlərin fövqünə qalxanda ağ-qara qarĢıdurması ona nəinki mane olmur, əksinə, problemin həlli yolunda köməkçi vasitələrə, bir az da dəqiq desək, bu problemin həlli mexanizmini hərəkətə gətirən mühərrikə çevrilirlər‖ (9, 165). Deməli, mifoloji təfəkkür dünya- nın bütöv kosmik canlı obrazını yaradır. ―Dünyanın bütöv obrazı‖ ifadəsini fəlsəfi terminologiyaya çevirsək, ―ümumvəhdət fəlsə- fəsi‖ kimi səslənəcək. Bu isə elmi müstəvidə universal enerji konsepsiyası olan kvant nəzəriyyəsidir. ―Bütün yaradılıĢın enerji səviyyəsində bir-birilə bağlılığı, bir-birinə nüfuzu, qarĢılıqlı keçidi, həm də bütöv, bölünməz tamlığı vahid həyatın daxili strukturudur. Daxili struktur kvant səviyyəsidir. Bu gün kvant mexanikasında bütün kainat bütöv kvant sistemi kimi öyrənilir‖ (7, 225). ―Kvant nəzəriyyəsi sübuta yetirdi ki, hər hansı bir yer- dəki kiçicik olsa belə, baĢ verən dəyiĢikliklər kainatın bir baĢqa nöqtəsində sonsuz dərəcədə böyük dəyiĢikliklərə gətirib çıxara bilir. Yəni kainatda hər Ģey bir-birinə bağlıdır. Əski mifoloji düĢüncənin də təbiətində birləĢdirici ruh var və o, canlı varlığın ən dəyiĢik Ģəkillərində ən ümumi olanı üzə çıxarmağa çalıĢır‖ (8, 255). Vahidliyi dərk edən insan üçün Ģər sosial, psixoloji, mənəvi, fiziki-ekspressiv təsirini itirir, bir növ, gücsüzləĢir, neytrallaĢır (7, ~ 46 ~ 261). Yüksək idraka çatma, özünü dərketmə kontekstində xeyir və Ģər eyni dərəcədə lazımlı, biri o birisiz mövcud ola bilməyən, «bir ağanın iki fərqli qulu» kimi fəaliyyət göstərən, lakin son nəticədə vahid məqsədə qulluq edən «nökərlərdir». Xeyir-Ģər binarlığının fəlsəfi mənalandırılması onun zahiri aləmdə bir-birinə zidd, qarĢıdurma mövqeyinin dərki yox, dərin idraki qatda bir-birini tamamlayan, böyük qələbəyə aparan iki əks qüvvənin vəhdəti həqiqətinin dərkidir. Mifoloji təfəkkürdə bu duallığın məhz son nəticəyə xidmət etməsi üçün uzun və mürəkkəb mübarizə yolu emosional – obrazlı Ģəkildə təzahür edir. Sonrakı dövrlərin bədii- yazılı nümunələrində, o cümlədən, müasir ədəbiyyatda xeyir-Ģər problemi aktuallığını itirmir. Bu fakt ona dəlalət edir ki, insan cəmiyyəti bütün dövrlərdə özünün ən böyük problemini həll edə bilməmiĢ, indi də bu fundamental problem Yer planetinin «məskunudur». Analitik psixologiyanın görkəmli nümayəndəsi Karl Qustav Yunq Ģəri insan təbiətinin keyfiyyəti kimi dəyərləndirərək onu xeyirin tam hüquqlu rəqibi adlandırır. O, belə yazır: ‖Müasir insanın qədim və antik dövr insanlarına nəzərən daha böyük Ģər iĢlərə qabil olduğunu söyləmək düzgün deyil. O, sadəcə, Ģər iĢlərə meylliyi ilə onları həyata keçirməkdə daha effektli vasitələrə sahibdir. O, Ģüurunun hüdudlarını daha çox geniĢləndirib və diferensiasiya edibdir, onun mənəviyyatı isə hələ də sabit nöqtədə dayanaraq qalıb və bu, müasir dövrün ən böyük problemidir‖ (10, 119). Xeyi – Ģər duallığı, hər Ģeydən əvvəl, insan mənəviyyatının problemidir. Ġnsan varlığında Ģər, təbiətdə mövcud olan Ģər qüvvələr mifoloji simvolikanın baza elementlərinin denotatını təĢkil edir və ―mifoloji simvolika arxaik sinkretizmin baĢlıca Ģərti olduğu kimi sonrakı dövrlərin ənənəvi söz sənətində də təsvir sisteminin əsasını, milli ədəbiyyatın özülünü təĢkil etmiĢdir‖ (8, 269). Yunqun qeyri-Ģüuri ilə bağladığı və arxetiplər adlandırdığı obraz- lar mifik təfəkkürə aid olan arxaik simvolların mənalandırılması iĢində böyük sıçrayıĢ etdi. O, göstərdi ki, arxetiplər sadəcə təfəkkürün sabitləĢmiĢ Ģablonları deyil, onlar instinkt kimi özünü impulslar formasında spontan biruzə verən dinamik hadisələrdir (11, 76). Obyektiv psixiki reallıq olan qeyri-Ģüurinin özünün üslubu, obrazlar və simvollardan ibarət universal dili var ki, bunlar arxetiplər dünyasını yaradır. Arxetiplər həyatın hissələri- dir, canlı insanların emosiyaları ilə qırılmaz əlaqədə olan obrazlarıdır (11, 96). Ġnsanların həyatı idrak səviyyələri və düĢün- Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|