Mehman süleymanov
Yüklə 51,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mehman Süleymanov
- Gülüstan müqaviləsi
Mehman Süleymanov
578 xan bu fikrini şah sarayından aldığı təlimata əsasən söyləyirdi. Çünki Mirzə Əbülhəsən xan müqavilənin digər maddələrindən fərqli olaraq 4- cü maddəsinin məhz onun dediyi kimi təsbit olunmasını istəyirdi və qarşı tərəfin bu məsələ ilə bağlı heç bir təklifini və izahatını qəbul etmədi. Mirzə Əbülhəsən xanın inadkarlığı general Rtişşevin narazılığı ilə qarşılaşsa da rus general sülh müqaviləsinin bağlanması naminə şah elçisinin təklifini qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. 4-cü maddədə konkret ad çəkilmədən Fətəli şahın övladlarından birinin vəliəhdliyi ta- nındı və zərurət yarananda vəliəhdə silahlı kömək göstərilməsi vəd olundu. Müqavilədə şahın vəliəhdi kimi konkret olaraq Abbas Mirzəinin adının çəkilməməsinin də öz səbəbi var idi. Mirzə Əbülhəsən xan general Rtişşevin nəzərinə çatdırırdı ki, Fətəli şah çoxdandır ki, Abbas Mİrzəni taxt-tac varisi elan etmişdir və bu gün də bu qərar qüvvədədir. Lakin Fətəli şahın oğlan övladları çox idi. Farsdilli tarixçilər öz əsərlərində onlardan 60-nın adlarını sadalamışlar və bildirilir ki, bu siyahı heç də tam deyildir. Abbas Mirzə şahın 4-cü oğlan övladı idi. Onun özündən böyük qardaşları bunlar idilər – Məhəmmədəli Mirzə, Məhəmmədqulu Mirzə və Məhəmmədvəli Mirzə. Bu qardaşların arasında yaş fərqi elə də böyük deyildi. Məsələn, Məhəmmədəli Mirzə cəmi 7 ay Abbas Mirzədən böyük idi. Bununla belə irsi hakimiyyətə böyük qardaş daha çox haqlı sayılırdı. Abbas Mirzənin vəliəhd elan edilməsi bir tərəfdən onun savadlı və ba- carıqlı olması ilə əlaqələndirilir, bir tərəfdən də Ağa Məhəmməd şah Qacarın vəziyyəti ilə. Deyilənə görə o, Fətəli şaha vəsiyyət edibmiş ki, taxt-tac vəliəhdi valideynlərinin hər ikisi Qacar tayfasına aid olan övlad elan edilsin (104). Fətəli şahın Qacar tayfasından olan xanımından doğulan ilk oğlan övladı Abbas Mirzə idi və Fətəli şah da hakimiyyətin bütünlüklə Qacar qanına məxsus övladında qalması üçün Abbas Mirzəni vəliəhd elan etdi. Bu isə istər-istəməz digər qardaşlar arasında müəyyən narazılıqlara səbəb oldu. Qacar sarayı ehtiyat edirdi ki, Abbas Mirzənin taxt-tac varisi kimi hər hansı bir rəsmi sənəddə təsbit olunması qardaşların narazılığının artmasına səbəb ola bilər. Güman edilirdi ki, bu narazılıq da Fətəli şah xanədanı daxilində və o cümlədən də ölkə daxilində sabitliyi poza bilər. Vəliəhdin adının müqavilədə çəkilmə- məsinə general Rtişşev heç də etiraz etmədi. Çünki əslində Rusiya tərəfi üçün vəlihədin kim olacağı elə də mühüm deyildi. General Rtişşev yazırdı ki, Fətəli şahdan sonra hakimiyyətə iddia edənlər çox olacaqdır. Amma kimin gücü və iti qılıncı varsa hakimiyyətə də o yiyələnəcəkdir. Belə bir şəraitdə Rusiya isə onun üçün daha münasib olan şahzadələrdən birini müdafiə edər və ona hərbi yardım göstərər. Fətəli şahın sağlığında
Gülüstan müqaviləsi
579 qanuni vəliəhd təyin edildiyi təqdirdə isə bu hadisələr baş verməyə də bilərdi (105). Qeyd etmək lazımdır ki, Abbas Mirzə Qacar şahı tərəfindən ölkə taxt- tacının vəliəhdi kimi elan edilsə də, Rusiya tərəfindən onun vəliəhdliyi bir də 1819-cu ildə tanındı (106). Müqavilədə Abbas Mirzənin rəsmi vəliəhd kimi xatırlanması İran tərəfindən məqsədəuyğun bilinməsə də, onun Rusiya tərəfindən belə gec tanınması Rusiyanın Abbas Mirzəyə müəyyən təzyiq vasitələrinin saxlamaq cəhdi ilə əlaqələndirilir. İran tarixçilərinin fikrincə, bu maddənin qəbul edilməsi ilə Rusiya İranın daxili işlərinə qarışmaq üçün özünə bir yol da saxlamışdı. Yəni, xarici düşmənin İran sarayının daxili işlərinə qarışmasının qarşısının alınması bəhanəsi ilə Rusiya İran ərazisinə hərbi qüvvələrini yeritməyə bir əsas da yaratmışdı ( 107).
Bu maddə Xəzər dənizində gəmilərin üzməsinə təminat verilməsi ilə bağlı idi. Burada əsas məqam Xəzər dənizində hərbi gəmilər saxlamaq üçün müstəsna hüququn Rusiyaya verilməsi idi. General Rtişşev bu barədə də israrla təklif etdi ki, əvvəllər olduğu kimi yenə də Xəzər dənizində yalnız Rusiya hərbi gəmilər saxlaya bilər. Bununla Rusiya Xəzər dənizini həm bütünlükdə nəzarət altına alırdı, həm də İran tərəfindən ehtimal edilən təhlükə önlənirdi. Çünki Qacar dövləti Xəzər dənizinə hərbi gəmilər çıxarsaydı bu gəmilərdən istifadə etməklə Xəzəryanı əraziləri təhlükə altında saxlayar və bu ərazilərə dənizdən hü- cumlar təşkil edə bilərdilər. Mirzə Əbülhəsən xan da Qacar dövlətinin Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququnu müqavilədə təsbit etməyə çalışdı. Əvəzində general Rtişşev bildirdi ki, Rusiyanın təklifi qəbul edilməzsə onda müzakirələri və barışıq anlaşmasının icrasını dayandıracaqdır. Bu tələbin müqavilədə əks etdirilməsinin çətinliklə- rindən biri iki dövlət arasında əvvəllər imzalanmış sənədlərdə Rusiyanın Xəzər dənizində hərbi hegemonluğunun rəsmi şəkildə öz əksini
Yüklə 51,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|