Məmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rus-alman əməkdaşlığı
Nə üçün mane olduğunu belə izah etdi:
- Ġranı sovetləĢdirməyə baĢlamaq yanlıĢ bir hərəkətdir. Orada nəinki cümhuriyyət, konstitusiyalı bir monarxiya rejimini möhkəmləndirmək belə kifayət qədər mütərəqqi bir iĢdir. Sosializm və kommunizm prinsiplərini oralarda tətbiqə giriĢmək macəraçılıqdan baĢqa bir Ģey deyildir, - dedi. - YaxĢı, Ġran üçün təsbit etdiyiniz bu taktikanı niyə Azərbaycana tətbiq etmirsiniz, demirəm; çünki bilirəm burada Bakı kimi bir sənaye mərkəzi və proletariat hərəkatı vardır, deyəcəksiniz. Bəs Türküstan? Ona nə deyirsiniz; oradakı Ģərait Ġrandakı Ģəraitə bənzəmirmi? Niyə “Ġran taktikasını” oraya tətbiq etməyəsiniz? Stalin bir az düĢündü: - Necə də olsa, Türküstanda rus məktəblərindən çıxmıĢ ziyalılar var, - dedi. - Bu cavab heç də marksist bir izah olmadı, elə deyilmi? - deyə etiraz etdim. Mübahisəni dərinləĢdirmədi.
O zamankı vətəndaĢ müharibəsi və inqilabi hadisələrin cürbəcür səhnə və məsələlərinə təmas edən Stalin xarakterik bəzi hekayələr danıĢır və cümlələr iĢlədirdi. Dünya inqilabı tezisi söhbətlərin ana mövzusu idi. O, dünya inqilabının baĢ tutması üçün rus-alman əməkdaĢlığına fövqəladə əhəmiyyət verirdi. Bu baxımdan Ropolloda bağlanmıĢ müqaviləni öyürdü. Bu müqaviləyə görə rus inqilabi imkanları ilə Almaniya yaradıcı qüvvələri arasında səmimi bir ittifaqın yaradılması lazım idi; Rusiyanın dünyanı doyurmağa kifayət edəcək sərvətləri ilə Almaniyanın texniki istedad və qabiliyyəti bir araya gəlincə dünya inqilabının müvəffəqiyyətinin qarĢısını ala biləcək bir qüvvə tapılmaz; Lenin indi tətbiq etmək istədiyi beĢillik planla Rusiyanın kənd təsərrüfatını Almaniyanın möhtac olduğu yeyinti məhsulları ilə təmin edəcək bir hala gətirmək əzmindədir, - deyirdi.
Dünya inqilabını qısır salan və dolayısı ilə müstəmləkə və yarımmüstəmləkə halında olan bütün millətlərin azadlıq və qurtuluĢlarına əngəl olan dünyada bir qüvvə varsa, o da Ġngiltərə imperializm qüvvəsidir, - deyirdi. Söhbət buraya gəlincə Stalinin səsi sərtləĢdi və intiqam qığılcımı saçan parlaq gözləri ilə uzağa baxaraq: - Mənim vicdanımda 59 ingilisin qanı vardır. Yumruğu bükülü əlini havaya qaldıraraq, bunları Ģəxsən öz əlimlə öldürmüĢəm. Ġndi polkovnik Stoks deyilən bir əclaf var, o da bir əlimə keçsə, ürəyim of deməz, o saat gəbərdərəm, - deyir. Stalinin hiddət və nifrətlə andığı bu “əclafı” Ģəxsən tanıyıram. Onunla 1911- ci ildə Tehranda tanıĢ olmuĢdum. O zaman orada “Ġrani-nou” qəzetinin baĢ
redaktoru idim. Avropa üsulunda Ġranda ilk dəfə olaraq təsis olunan bu gündəlik demokratik qəzet getdikcə artan rus nüfuzunun intriqaları ilə bağlanırdı. O günlərdə Amerikadan Ġranın maliyyəsini islah məqsədi ilə gələn məĢhur Morqan ġusterlə etdiyim siyasi müsahibənin qəzetdə dərc edilməsinə görə Rusiya səfaratı məni Ġrandan xaricə atdırmaq üçün təĢəbbüs etmiĢdi. Dünya mətbuatı bizim müqəddəratımızla yaxından maraqlanırdı. O cümlədən Parisdən çıxan “Siyeql” qəzetinin Tehrana gəlmiĢ xüsusi redaktoru “Ġrani-nou” qəzeti ilə mənə həsr edilmiĢ böyük bir reportajdərc etmiĢdi. O zamankı Ġran xarici iĢlər naziri yaxın dostum mərhum Hüseyn xan Nəvvab mənim Ģərəfimə verdiyi axĢam yeməyinə indi Ġran senatının sədri olan digər dostum Seyid Həsən Tağızadə kimi Ģəxslərlə birlikdə “Telmis” qəzetinin müxbiri ilə ingilis səfirliyinin hərbi attaĢesi Stoksu da dəvət etmiĢdi. Stoks Ġrandakı irtica qüvvələrini müdafiə edən Rusiya siyasətinin əzmkar müxalifətlərindəndi. Daha sonra Stoksla görüĢmüĢdük. Birinci dünya müharibəsində qalib gələn müttəfiqlər adından Azərbaycanda olan ingilis iĢğal qüvvələri komandanı general ġatelvortun Ģtabında siyasi müĢavir idi. Stalinin adını hiddət və təhdidlə çəkdiyi Stoks elə bu Stoks idi.
Söhbət bir aralıq bolĢeviklərin təqib etdikləri və edəcəkləri ġərq siyasəti üstünə gəlmiĢdi. Bu məsələdə görüĢlərini izah edərkən Stalin çarlar dövründəki məĢhur ingilis-rus rəqabətilə indiki ingilis-rus, onun təbiri ilə ingilis-sovet münasibətlərinin bir-birindən radikal Ģəkildə ayrıldıqlarını anladaraq: -
O zaman iki yırtıcı qarĢı-qarĢıya durmuĢdular; indi isə (bir müstəmləkəçiyə qarĢı bir xilaskar durur, deyəcəyini sezərək, sözünü tamamlamağa fürsət vermədən): -
Ġndi isə iki xilaskar durur, - dedim. Fəqət Allah bizi bu xilaskarlardan saxlasın, düĢmənlərlə biz özümüz bacararıq, anlamındakı rus zərb-məsəlini təkrar etdim.
Söz dönüb-dolaĢıb yenə Ġran üstünə gəlmiĢdi. Bu münasibətlə mən Ġrandakı məĢrutə hərəkatında iĢtirakımla bağlı orada gördüyüm hadisələrə toxunan xatirələrimi danıĢırdım; o cümlədən təxminən 1911-ci ildə Ġrandan sürgün edildikdən sonra Ġstanbulda Ġran inqilabı haqqında təəssüratlarımın bir qismini nəĢr etdirdiyimi, digər qisminin isə nəĢr edilməmiĢ qaldığını söylədim. Stalin dərhal maraqlandı, bunları Moskvada nəĢr edək, bizim üçün çox maraqlı olar, - dedi. -
Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|