MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.4. Suyun qlobal dövranı və ya hidroloji tsikl
- Qlobal su balansının bir illik ölçüləri
- 9.5. Qurunun suları 9.5.1. Quru sularının əsas funksiyaları
153
Yeraltı suların ümumi həcmi hidrosferin 1,68% -ni təşkil edir, onların təxminən yarısı – şirin sulardır. Dünya okeanı, buzlaqlar və yeraltı sular hidrosfer suyunun 99,94 % - ni təşkil edir.Çaylar hidrosferin əsas komponenti olub dünyada onların suyunun həcmi ümumi su ehtiyatının yalnız 0,0002 % - i , şirin su ehtiyatının isə 0,006 % - i qədərdir.
154
Cədvəl 9.4 Yerin su ehtiyatları. (E.P.Romanova və b. , 1993)
Suyun qrupu Birdəfəlik ehtiyat mln.km 3 Dünya ehtiyatında tutduğu yer Şor su Şirin su Ümumi ehtiyatdan Şirin su ehtiyatın- dan Dünya okeanı 1370 96,5
Yeraltı sular
Buzlaqlar
24
1,74 68,7
Göllər (şorsulu) 0,85 - 0,06
Göllər (şirin sulu) - 0,91 0,07
0,26 Çaylar
0,0012
0,0002 0,006
Torpaqdakı rütu- bətlik
0,08 0,004 0,02 Atmosfer suları 0,14 0,001 0,04
Suyun qlobal dövranının təbiətdə əsas mənbəyi Günəş sayılır. Günəş enerjisinin təsiri ilə okeanın və qurunun səthindən su buxarlanaraq atmosferə qalxır. Su buxarları havaya qalxaraq soyuyur, kondensasiya olunaraq buludlar əmələ gətirir. Buludlar kifayət qədər soyuduqdan sonra yağış və qar şəklində okeanın və qurunun səthinə düşür. Düşən yağıntılar yenidən buxarlanaraq atmosfer yağıntıları şəklində yenidən qayı- dır. Quruya düşən yağmurların bir hissəsi torpağa hopur, bir hissəsi səthi axım əmələ gətirərək çaylara tökülür və yenidən okeanlara qayıdır. Qrunt suları isə bulaqlar şəkilində Yer səthinə çıxır və ya bitki ör- tüyünün fəaliyyəti nəticəsində transpirasiya olunur. Materik və okeanlar daxilində su dövranı bu cür gedir (Şəkil 9.1.).
Qlobal su dövranının ən böyük hissəsi okean su dövranı hesab olunur. Qurudan buxarlanan su yenidən okeana düşür.O, dəfələrlə quruya qayıdır və yenidən buxarlanır. Beləliklə, Okeandan uzaqlarda Yerin səthi rütubətlənir və materiklər daxili su mübadiləsi gedir. İl ərzində dünya su dövranında hidrosferin ümumi kütləsinin 0,025% - i iştirak edir.Suyun tam təzə- lənməsi (dəyişməsi) hidrosferin müxtəlif hissələrində müxtəlif vaxt ərzində baş verir.Belə ki, yeraltı sula- rın təzələnməsi üçün yüz min , hətta milyon illər (süyun yerləşmə dərinliyindən və su dövranının inten- sivliyindən asılı olaraq ) , buzlaqların təzələnməsi üçün isə 8 min il tələb olunur.Okeanın təzələnməsi orta 155
hesabla 3 min il,axar göllər - 10 illər , axmaz göllər – 200 – 300 il , torpaq suyu – orta hesabla 1 ilə , çay- lardakı su - il ərzində 30 dəfə ( hər 12 sutkadan bir ) , atmosferdə su ildə 10 dəfə ( hər 9 sutkadan bir ) dəyişilir ( təzələnir ). Suyun qarışması prosesi, eyni zamanda , istiliyin bir yerdə buxarlanmaya , digər yerdə isə kondensasi- yaya sərf olunmasıilə paylanması prosesidir. İl ərzində bu prosesdə Yer səthinin aldığı Günəş istiliyinin dörddə birinin çoxu iştirak edir.Qlobal dövranın əhəmiyyəti olduqca böyükdür.İstiliyin və rütubətliyin yerini dəyişərək 0 , bütün yer örtüyünü əlaqələndirir və Yerin təbii örtüyünün vəhdətliyini (bütövlüyünü) və planetimizdə həyatı qoruyub saxlamaqda xüsusi rol oynayır. Yerin hidrosferinin , həmçinin onun istənilən hissəsinin vəziyyəti su balansı ilə səciyyələnir.Yerin hid- roloji vəziyyəti dünyada suyun ümumi həcminin dəyişməsilə deyil, suyun məkanca paylanması , xüsusilə okeanlarda və buzlaqlardakı su ehtiyatının nisbətinin dəyişməsilə bağlıdır.Yerdə buzlaqların geniş inkişafı zamanı hidrosferin suyu ən çox buzlaqlarda (cəmlənir) toplanır və Dünya okeanının səviyyəsi aşağı dü- şür.Əksinə , okeanın səviyyəsinin yüksək olması buzlaq örtüyünün nisbətən az həcmli olmasına uyğun gəlir.Belə bir nisbətin təzahürü hazırda da müşahidə olunur.Bu haqda iqlimin dəyişməsinin nəticələrindən bəhs edərkən danışılmışdır. Qlobal su balansının komponentlərinin bir illik ölçüləri 9.5 saylı cədvəldə verilir, cədvəldən göründüyü kimi planetimizdə buxarlanan suyun cəmi 577 min km 3
təşkil edir. Şübhəsiz onun əksəriyyət hissəsi okeanların payına düşür. Qeyd edək ki, ildə 30 min km 2 yaxın bitkilərin transpirasiyasına sərf olunur, bu quru səthində buxarlanmanın cəminin 42 % - ni təşkil edir. Cədvəl 9.5
Yağıntı, dünyada bütövlükdə 577 1130 Buxarlanma, dünya üzrə bütöv- lüklə 577 1130 Quru səthinə düşən yağıntı 119 800
Okean və quru arasında su müba- diləsi
47 320 o cümlədən okeanlara çay axımı 42 280
sirkuliyasiyası qlobal modeli göstərir ki, iqlimin antropogen dəyişilməsi qlobal hidroloji sikldə su mübadi- ləsinin intensivliyini artıracaq . Ayrı – ayrı regionlarda iqlimin dəyişməsinin hidroloji gedişi (vəziyyəti) daha böyük miqyasda dəyişəcək.
9.5.1. Quru sularının əsas funksiyaları Təbiətdə su, bir çox qarşılıqlı əlaqələrin, o cümlədən digər geosferlərin mərkəzində dayanır.Cəmiyyətdə bir sıra iqtisadi, ictimai və siyasi problemlərin böhranlı faktoru sayılır.Ekoloji baxımdan, ümumi şəkildə demək olar ki, qurunun suyu ekosferdə üç əsas mühüm funksiyası daşıyır: 1.
2.
Ekosistemlərin , xüsusilə çay və göllərin indiqatoru; 3.
Ən geniş istifadə edilən təbii sərvət. Çox hallarda su əsas qlobal ekoloji problemlərin hakim faktoru sayılır. Su karbon qazı, azot, kükürd, fosfor və b. elementləri qlobal biokimyəvi tsikllərin və böyük geoloji tsiklin ekzogen hissəsinin (eroziya- sedimentasiya tsiklinin) mühüm faktorudur. Qlobal hidroloji tsikl ekosferin əsas həyattəminedici mexanizmidir. Bir sıra gərgin ekoloji problemlər su problemlərilə əlaqədardır.Antropogen təbii və kənd təsərrüfatı sis- temlərin vəziyyətinin pisləşməsi, ya su rejiminin dəyişməsi nəticəsində (çox vaxt insanın fəaliyyəti nəticəsin- də) baş verir, və ya əksinə, sistemin antropogen dəyişməsi torpağın susaxlama qabiliyyətinin, bitki tərəfin- dən suyun tutulub saxlanmasının, torpağın susızdırma qabiliyyətinin və ona uyğun hidroloji rejimin də- yişməsinə səbəb olur. Su hövzədə gedən prosesləri birləşdirmək xüsusiyyətilə fərqlənir.Bütövlüklə, demək olar ki, su təbiətdə bir çox qarşılıqlı əlaqələrin mərkəzində duraraq bənzər landşaftlarda , insanın bədənində qanın oynadığı ro- Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|