MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IX Fəsil SUYUN QORUNMASI 9.1. Su yer üzərində həyatın əsasıdır
- Suyun kommunal - məişətdə istifadəsi.
- Suyun sənayedə və energetikada istifadəsi.
147
IX Fəsil SUYUN QORUNMASI 9.1. Su yer üzərində həyatın əsasıdır
Hələ antik dövrdə ətraf mühit haqqında təbii – elmi anlayışlar irəli sürərkən Milet məktəbinin əsasını qoyan qədim yunan mütəfəkkiri Fales (eramızdan əvvəl 642 – 548 illər) təbiətin bütün hadisələrini suyun hərəkəti və çevrilməsi ilə aydınlaşdıraraq suyu hər şeyin ilk əsası sayırdı, Falesin bu görüşləri şübhəsiz digər qədim mütəfəkkir - Platonun (eramızdan əvvəl 427 – 347 illər) fəlsəfəsinə də təsir göstərdi . Suyun dövranı ideyası Platona aiddir. Lakin o, səhv təsəvvürə əsaslanıb qeyd edirdi ki, Yerin bütün səth suları- nın bilavasitə başlanğıcı dəniz suyudur. Lakin Platonun suyun dövranı haqqındakı əsas fikri o qədim dövr üçün dahiyanə sayılırdı. Platonun şagirdi - Aristotel ( eramızdan əvvəl 384 – 352 – ci illər) suyun dövranı haqqında öz müəl- limlərinin fikrinə böyük dəyişiklik etdi. Günəş istiliyinin təsirilə suyun dəniz və okeanların səthindən bu- xarlanaraq Yerin yüksəkliklərində kondensasiya olunub yağış şəklində düşərək çayları qidalandırması prosesini ilk dəfə Aristotel dərk etmişdir. IX – əsrdə ərəb alimi Maqsudi Aristotelin suyun atmosfer dövranını təsdiq edən olduqca sadə və inandırıcı təcrübə apardı: dəniz suyunu buxarlandıraraq onun buxarından şirin ( duzsuz) kondensat aldı. Aristoteldən sonra uzun əsrlər ərzində ümumiyyətlə suyun, torpağın, odun ( atəşin ) və havanın qarşılıq- lı çevrilməsi ehtimal edilirdi ki, 2 min il əvvəl yaşamış Hollandiya kimyagəri və fizioloq İ.Van – Hel- mont və Avisenna ,ingilis kimyaçısı R.Boyl da bu mövqedə durmuşlar. Onlar suyun bir maddə olması haqqında real elmi fikrə gələ bilməmişlər .Yalnız XVIII əsrin sonunda Avropa fizikləri əsərlərində ( P.Laplas, A.Lavueze və b) suyun yalnız iki elementin - hidrogen və oksigenin birləşməsi olduğunu təs- diq edərək onun digər maddələrə çevrilməsi haqqında çoxəsrlik nəzəriyyəyə son qoydu . Bu, suyun tərki- bi və xassələri haqqında müasir elmin başlanğıcı oldu . Su olduqca qiymətli sərvətdir. O , üzvi həyatı təşkil edən maddələr mübadiləsi proseslərində çox mü- hüm rol oynayır. Suyun sənayedə və kənd təsərrüfatı istehsalında böyük əhəmiyyəti vardır. Torpağın tərki- bində də su vardır. Bütün canlı orqanizmlərin, bitkilərin, heyvanların tərkibinə su daxil olur. İnsan orqaniz- minin ümumi kütləsinin 3 2 -si, qanın 80 % - i sudan təşkil olunmuşdur.Bir çox tərəvəz və meyvələrin kütləsinin 90 – 95 % - i sudan ibarətdir. Su olmadıqda həyat da dayanır, çatışmadıqda bitkinin məhsuldarlı- ğı aşağı düşür. Bir çox canlılar su mühitində yaşayır. Su təbiətdə dövran edərək Yer səthinin formalaşmasında iştirak edir. Su müxtəlif qeyri – üzvi maddə- ləri dağıdaraq , əridərək və daşıyaraq çökmə süxurların yaranmasına və torpağın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Su ucuz elektrik enerjisinin mənbəyidir.Dənizlər və çaylarda nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunur. Sudan sənayedə də istifadə olunur. Məsələn, 1 ton polad istehsal etmək üçün 120 m 3 , 1 ton kimyəvi lif istehsalında isə 2000m 3
su sərf edilir. Kənd təsərrüfatında sudan daha çox istifadə olunur, süni suvarılan 1 hektar topağa saniyədə orta hesab- la bir l su gedir. Bir ton buğda əldə etmək üçün 1500m 3 , 1 ton pambıq becərmək üçün 10 000m 3 su tə-
ləb olunur .Vegetasiya dövründə 1 hektar qarğıdalı sahəsinə 3000 m 3 , 1 ha kələm sahəsinə 8000 m 3 , 1 ha
çəltik sahəsinə isə 12000-20000 m 3 su sərf olunur. Əhalinin məişətinə də çoxlu su sərf olunur. İnsan gün ərzində orta hesabla 2 l su qəbul edir. Müxtəlif su mənbələri və su hövzələrindən müalicə rekreasiya məqsədilə istifadə olunur. Alman alimi Hansın fikrincə Planetimizdə içməli su həyatın əsasını təşkil edir.
148
9.2. Dünyada suyun istifadəsi Akademik A.P.Karpinski yazır: «Su ən qiymətli faydalı sərvətdir. Su nəinki mineral xammal və kənd tə- sərrüfatının inkişafı üçün vasitədir. O, həm də mədəniyyətin həqiqi göstəricisi, həyatsız yerə dirilik gətirən «canlı qandır». Akademik Həsən Əliyev suyun ekoloji əhəmiyyəti haqqında yazmışdır: «Susuz təbiət də, həyat da ola bilməz. Su da çörək kimi hamıya, hər şeyə, həmişə lazımdır».
Dünyanın müxtəlif regionlarında su ehtiyatlarından istifadə növü olduqca müxtəlifdir.Sudan ən çox kənd təsərrüfatında istifadə olunur. Ədəbiyyat məlumatlarına görə kənd təsərrüfatında hər il 3500-3600 km 3 su işlədilir, bunun 70 faizi suvarmaya sərf olunur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun miqdarı sənayedə olduğundan 3,4-4,0 dəfə artıqdır.Hazırda dünyada 250 mln hektara yaxın kənd təsərrüfatı bitki- ləri və bağlar , plantasiyalar suvarılır. Hər hektara təxminən 12-14 m 3 su verilərsə, suvarmaya 2800 – 3000 km 3 su sərf olunur. (Nəbiyev, 2000 ) . Dünyada suvarmaya sərf olunan suyun miqdarı 9.1 saylı cədvəldə verilir. Cədvəldən göründüyü kimi suvarılan torpaqların sahəsi ən çox Asiyada yerləşir.Praktiki olaraq burada suvarma bütün ölkələrdə tətbiq edilir.Suvarılan sahələrin əsas massivləri kontinentin cənub və şərqində yerləşir , onun çox hissəsində çəltik becərilir.Bununla belə Asiyanın bütün suvarılan torpaqları- nın
3 2 – dən çoxu yalnız üç ölkənin payına düşür (Çin , Hindistan və Pakistan ) və təxminən 1000km 3 su
sərf olunur , bu dünyada suqəbuledicilərdən suvarmaya işlədilən suyun yarısına qədərini təşkil edir. Asi- yanın bütün ölkələrində suvarmaya sərf olunan suyun miqdarı bütün digər su istehlakçılarını xeyli ötüb keçir və təxminən 82 % təşkil edir. Avropada bütövlükdə bu rəqəm 30 – u keçir. Cədvəldən göründüyü kimi suvarma üçün şirin su ehtiyatlarının xeyli hissəsindən istifadə olunur və onun 4
- ü geri qaytarılmır. Tarlalardan drenaj şəbəkəsilə qayıdan sular tarlalarda alaqlara və zərərverici həşəratlara qarşı işlədilən müxtəlif maddələrlə (pestisidlər) və mineral gübrələrlə güclü çirklənməyə mə- ruz qalır.
nin sudan istifadəsi nəzərdə tutular. Bu zaman suyun keyfiyyətinə xüsusi tələbat sürülür. Hazırda əhali tərəfindən istifadə olunan suyun ümumi həcmi ildə 250 km 3 - u keçmişdir. Lakin Yer kürəsi əhalisinin 4 % - i sudan kifayət qədər, yəni adambaşına sutkadakı 300 – 400 litr ( onda 10 % - i yaxşı keyfiyyətli iç- məli sudur ) su işlədilir, Afrikada və Asiyada yerləşən əhalinin 3 2
Beynəlxalq Rio – de – Janeyro (1920) konfransının məlumatına əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hər üç nəfərdən biri içməli suyun çatışmazlığından əziyyət çəkir. Xəstəliklərin 80 % - i, ölüm hadisələri- nin 3
– i içməli sudan istifadə ilə bağlıdır. Odur ki, səmərəli istifadə edilməsi hesabına Planetin bütün əhalisinin yaxşı keyfiyyətli içməli su ilə təmin olunması mühüm problem kimi qarşıda durur. Səciyyəvi bir misal: Amerika ekspertlərinin məlumatlarına görə ABŞ – da su kəmərindən sızaraq itən suyun miqda- rı sutkada adambaşına 120 litr təşkil edir, bu miqdar su Hindistan və Çində adambaşına orta sutqalıq istifadə olunan suyun miqdarına uyğun gəlir.
nizm , alətlər və s. – nin soyudulması , istehsal tullantılarının kənarlaşdırılması, maşın detal və hissələrinin yuyulmasında istifadə edilir. Sənayedə sudan həlledici kimi də istifadə olunur, hazır məhsulun tərkibinə daxil olur. Bu sudan istifadə növündə qayıtmayan suyun miqdarı az olur. Burada çirkab sularının çox olması problem yaradır. Hazırda sənaye və energetikada 760 km 3 su sərf olunur, bu yalnız suvarma suyu- na nisbətən azlıq təşkil edir.Dünyada sənayedə və energetikada sərf olunan suyun miqdarı 9.2 saylı cəd- vəldə verilir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|