İnsan va təskılatm oarsılıalı əlaoəshKfa rol və səxsiwot aspcktteri ___________________
Dəyerlər de bölgü (düzülüş) kimi insanlann qəbul etdikləri
qərarlara və kollektivdəki davranışlanna üstünlük verməsinə güclü təsir
göstərir. Dəyərlər və bölgü (düzülüş) arasmdakı förq ondan ibarətdir ki,
əgər bölgü (düzülüş) insanlann
«sevir-sevmir» prinsipi üzrə obyektə münasibətini müəyyən edirsə və
həmişə hər-hansı bir konkret obyektə aid olursa, əksinə dəyərlər insanlann
«yol verilir - yol verilmir), «yaxşı-pis», «faydalı- zərərli» və digər bu kimi
prinsiplər üzrə fəaliyyət göstərməsinə üstünlük verir. Bu işdə dəyərlər
kifayət qədər abstrakt və ümumiləşdirilmiş xarakter daşıyaraq konkret
insanlarda formalaşmış vəsiyyət, iddia (təsdiq, fUdr), müchiklik, ümumi
normalardan asılı olmayaraq «müstəqil» həyat yaşayırlar və böyük insan
qruplan tərəfindən qəbul oluna bilər. Buna görə də, əgər bölü^ürmə
(düzülüş) həmişə son dərəcədə fərdidirsə, dəyərin daşıyıcılan insan
qruplan (məsələn, orta sinfin dəyərləri) hesab olunur. Hər bir aynca insan
konkret vaxtda onun müraciət etdiyi və onun dəyişdirdiyi dəyərlər
məcmusunu qəbul edir.
Dəyərlər - insanm öz həyatmda riayət etdiyi standart və
kriteriyalann məcmusunu özündə birləşdirir. İnsan onu əhatə edən
anlayış, proses və adamlarda baş verən dəyişikliklərə müvafiq qiymət
vermək yolu ilə qərarlar qəbul edir və öz hərəkətlərini həyata keçirir.
Dəyərlər insan şəxsiyyətinin ürəyini təşkil edir. Onlar vaxta görə kifayət
qədər davamlıdırlar (sabitdirlər) və o, qədər çox deyillər. Adətən dəyərlərə
əxlaqm normativ bazası və insan davranışmm fundamenti kimi baxılır.
Hansı təşkilatlarda ki, insani dəyərlər və təşkilati dəyərlər
haqqmda ciddi düşünürlər onlarda təşkilatın əməl etdiyi dəyərlər
sisteminin formalaşması, bütün işçilərə izah edilməsi və onlara çatdıniması
sahəsində böyük işlər aparılır. Eyni zamanda təşkilat üzvlərinin hansı
dəyərləri bölüşməsinin izah edilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə diqqət
yetirilir.
Etiqad
(inanma).
İnsanlar
çox
tez-tez
anlayışların
qiymətləndirilməsi əsasmda və ya bu anlayışların keyfiyyəti üzrə
çıxardıqlan nəticələrə görə qərar qəbul edirlər. Əgər bu qiymətləndirmə
kifayət qədər davamlıdırsa və müvafiq sübutlar tələb etmirsə onda onlar
inama (etiqada) çevrilir.
Ümumi şəkildə inamı (etiqadı) anlayışlar, proseslər və ya insanlar
haqqmdakı sarsılmaz təəsürat kimi müəyyən etmək olar. Bunlardan
insanlann tərbiyyəsi prosesində istifadə edilir.
İnam (etiqad) vaxtdan asılı olaraq dəyişə bilər. Lakin, insan
33
Menecmentin təşəkkülü və inkişafı
obyekt haqqında hər-hansı bir müəyyən inama malik olduğu anda o, bu
inama uyğun olaraq obyekti qəbul edir və qiymətləndirir. Eyni bir obyekt
haqqında çoxlu sayda müxtəlif inamlar ola bilər. Ona görə ki, inam
adətən obyektin ayrı-ayrı xarakteristikalarına aid olur. Məsələn, bir insan
haqqında aşağıdakı inamlar ola bilər: 1 - etibarlı insan; 2 - yaxşı
mütəxəssis; 3 - kompaniya adamı; 4 - zəif sağlamlığa malik olan adam və
s.
İnam fərdi təcrübə, həmçinin xarici mənbələrdən daxil olan
informasiyalar əsasında formalaşır. Çox tez-tez inam tək-tək təsadüf
edilən təcrübənin ümumiləşdirilməsi xarakterini daşıyır. Tez-tez o,
insanda öz mülahizələrinin doğruluğuna, öz inamına digərilərini
inandırmaq qabiliyyəti nəticəsində meydana çıxu*. Buna görə də insanm
öz inamını həqiqət kimi qəbul etməsinə baxmayaraq əslində bu heç də
həmişə tamamilə həqiqətə uyğun gəlmir.
Prinsiplər. Prinsiplər bir çox insanların həyatında çox böyük rol
oynayır. Belə ki, onlar müntəzəm olaraq insanların davranışlarını
tənzimləyir. Prinsiplər davranış normalarının, məhdudiyyətlərin,
həmçinin anlayış, proses və insanlara sabit formada reaksiya vermək
əsasında həyata keçirilir (ifadə olunur).
Prinsiplər dəyərlər sistemi əsasında formalaşır, dəyərlər
sisteminin özünü binizə verməsinin sabit formasıdır və inamların
müəyyən davranış standartları şəklində ifadə olunmasıdır.
İnsanlar qəti olaraq bilmirlər ki, ayrı-ayrı prinsiplərdə hansı
dəyərlər və inamlar öz ifadəsini tapır. Çox vaxtı prinsiplər insanlar
tərəfindən inam (etiqad) kimi qəbul edilir və insanlar öz fəaliyyətində
buna əməl edirlər. Bu zaman onlar nə üçün bu prinsipə əməl etdikləri
haqqında özlərinə heç bir sual vermirlər. Prinsiplər insanlar tərəfindən
müstəqil yaradıla bilər. Lakin, onlar hər şeydən əvvəl tərbiyə və onu
əhatə edən həqiqətlərin dərk edilməsinin digər formaları ilə birlikdə
ətrafdan götürülür (mənimsənilir).
§5. İnsanın təşkilata adaptasiyası
İnsan təşkilatda öz əməyinin nəticələrini təhlil edərək və
qiymətləndirərək; təşkilatı əhatə edən mühitlə onun qarşılıqlı
əlaqəsindəki
uğur
və
uğursuzluqların
səbəblərini
açaraq
(aydınlaşdıraraq); öz həmkarlarınm təcrübə və davranışlarını təhlil
edərək; rəhbərlik və onlarla bir yerdə işləyənlərin tövsiyyə və
məsləhətləri üzərində fikirləşərək özləri üçün müəyyən nəticələr
çıxarırlar. Bu nəticələr bu və ya digər dərəcədə onların davranışında 34
