Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 materialist cərəyanlarla mübarizədə kəlamsayağı düşüncə istehsalında müsəlmanların yaradıcı imkanlarının yenidən geri qaytarılmasına çağırır. Bundan sonra isə lazımi metodoloji bazanı inkişaf etdirmək mümkündür. Ancaq Əhməd ər‐Rəysuni hesab edir ki, islam metodoloji düşüncəsinin kəlam elmi ilə əlaqələndirilməsi bütövlükdə xeyir gətirə bilməz. Klassik islam düşüncəsinin düçar olduğu problemlərdən biri də kəlam elminə və ondan törəmə sahələrə hədsiz yerin verilməsi, məzmun və metod baxımından məqsədlərdən xəbərsiz qalma olmuşdur. Elə isə müasir islam düşüncəsi bugünü və sabahı üçün məqsədlərdən və məqsəd metodologiyasından istifadə etməlidir 1 .
toxunaraq bildirir ki, məqsəd düşüncəsi, əslində metodoloji təfəkkür deməkdir: “Əsasları, meyarları, ümumi və xüsusi halları, bölmələri, dərəcələri, üsul və vasitələri baxımından məqsədlər problemi özünəməxsus metodologiya əmələ gətirir. Bu isə öz növbəsində düşüncə, mühakimə, təhlil, sillogizm və induksiya metodudur” 2 . Əgər düşüncə metodologiyası məqsədlərə əsaslanırsa, onda düşüncə məqsədyönlü olub hədəfi müəyyənləşdirəcəkdir. Bu da məlum düşüncəyə aid prioritetlərin, layihələrin müəyyənləşməsinə səbəb olacaqdır. Eləcə də bizim üçün bu metodologiyanın əhəmiyyətini artıran cəhət ondan ibarətdir ki, bir çox mütəfəkkir və nəzəriyyəçi alim bütün işlərin xeyir və zərər prioritetlərini izah edən “taktiki” düşüncəyə möhtacdırlar. Eləcə də onlar ayrı‐ayrı halları öyrənən və ümumi nəticəyə gəlmək üçün onları kompleksləşdirən induktiv şüur formasına ehtiyac hiss edirlər. Halbuki məqsəd metodologiyası həm taktiki (diferensial), həm də induktiv şüur formalarının təmininə xidmət edir. Məqsədlər, diferensiallığa olduğu kimi, induksiyaya da əsaslanır. “İnduksiya ən inkişaf etmiş metoddur. Bütöv induktiv biliklər ən mötəbər biliklərdir” 3 .
Nəzəri baxışın
formalaşdırılması üçün
Qurani‐Kərimin metodoloji istifadəsinə olan tələbat haqqında Həsən Cabir maraqlı mülahizə ilə çıxış edir 4 . Tədqiqatçıya görə, Quranın öyrənilməsinə olan 1 Əhməd ər-Rəysuni. əl-Fikir əl-Məqasidi: qəvaiduh və fəvaiduh (Məqsəd düşüncəsi: qayda-qanunları və faydaları). “əd-Dar əl-bəyza” nəşriyyatı, 1999 (“əz-Zaman” jurnalında (Mərakeşin) nəşr olunan “Cib kitabı” seriyasından, № 9). 2 Yenə orada, səh. 99. 3 Yenə orada, səh. 103. 4 Həsən Cabir. əl-Müsəqqəf əl-islami beynə əl-fəqih və işkaliyyə əl-mənhəc (Fəqih və metod problemi arasında müsəlman ziyalısı). “əl-Və`y əl-müasir” jurnalı, № 4/5. 2000, səh. 6-18. 45 metodoloji baxış iki metoddan asılı olmuşdur: birincisi ayələrdəki kəlmələrin leksik izahıdır. İkinci metod isə bu və ya digər mövzu ilə əlaqəli ayələrin təfsirini ifadə edir. Hər iki metod empirik metodlardır. Bu iki metodun əvəzinə təklif olunan üçüncü metod isə Qurana əlaqəli epistemoloji struktur kimi baxır və onu bütöv şəkildə tədqiq edir. Bu metoda görə, ayə və mövzular ümumi Quran çərçivəsində bütöv halda öyrənilməlidir. Təklif olunan bu üçüncü təfsir metodu tə`vildən, rəvayət, dirayət (qnostik) və mövzu təfsiri növlərindən yaralansa da əsas diqqət dinin ümumi məqsədlərinin nəzərə alınmasına yönəldilir. Quranın da doğru yol olaraq göstərdiyi bu ümumi məqsədlər digər görüşləri və hər hansı bir dini mətnlə münasibətin təminini tənzimləyir. Fəqihlər induktiv metodda fiqhi hökmlərin deduktiv hasilinə üstünlük vermiş, kompleks baxışa nail olmaq üçün ümumiləşdirmədən istifadə etmişlər 1 .
Ülvaninin Qurana münasibət metodologiyasının təkmilləşdirilməsinə olan çağırışında daha da aktuallıq kəsb edir. Ülvani də bildirir ki, məlum metodologiya Qurana bütöv baxışı əks etdirməlidir; “Surədəki bir ayə onun digər ayələrindən biri olub ya öz‐özü, ya da qonşu ayələrdən biri ilə əlaqədar mənaya malik ola bilər. Surələr də belədir; bir surə Quranın vahidlərindən biridir və o, ya özlüyündə, ya da qonşu surələrlə birlikdə hər hansı bir məna daşıyır. Ancaq hər hansı bir məsələyə dair şəriət hökmlərinin çıxarılması və ona münasibətdə dinin məqsədlərini reallaşdırmaq yalnız və yalnız Quranın kompleks halda götürülməsi zamanı və onun barəsində bütöv şəkildə mülahizə bildirildikdə mümkündür. Çünki Quran ayələr, surələr və onun özü səviyyəsində struktur bütövlüyünə sahib bir kitabdır. Və biz öz irsimizdə bu bütövlüyün böyük izinə rast gəlmirik” 2 . İbn Hişamın, Əbu Əli əl‐Farisinin, əl‐Haris əl‐Mühasibinin əsərlərində və fundamentalistlərin verdikləri hökmlərdə rast gəlinən
1 Həsən Cabir bildirir ki, belə metodoloji zədələnmə forması özünü məqsəd metodunun yoxluğu şəraitində Qurana olan münasibətdə büruzə verir. Alim misal olaraq azyaşlı qızla izdivaca girməyin icazəliliyinə dair fiqhi görüşü göstərir. İctihadda söz sahibi olanların az qala yarısı bu kimi izdivaca icazə vermişdir. Ancaq Həsən Cabirə görə, belə izdivaca icazə vermək insanın, şərəfinə, möhtərəmliyinə zidd məsələdir. Belə icazəyə isə əlaqədar dini mətnin mövcudluğu ilə yanaşı, onun bütöv rasional baxışa imkan verməyəcək dərəcədə “qapalı” olduğunu düşünmək səbəb olmuşdur. Quran ayələri zəruri edir ki, insana ehtiram göstərilsin, onun seçim və iradə azadlığı təmin edilsin. Bu haqqın qəsb edilməsi hər halda dini mətnlərin ümumi prinsipi deyildir! 2 Taha Cabir əl-Ülvani. Müqəddəmə fi islamiyyə əl-mə`rifə (Düşüncənin islamlaşdırılmasına giriş). Beyrut, “Dar əl-Hadi” nəşriyyatı, 2001, səh. 86. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|