Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üsul
57 daşımaq) üçün gəmiləri sizə (sizin mənafeyinizə) tabe və çayları sizə ram edən Allahdır! (Daim öz hədəqəsində, özləri üçün müəyyən olunmuş yerdə) seyr edən Günəşi və Ayı, həmçinin gecəni və gündüzü sizin ixtiyarınıza verən Odur. (Allah) sizə istədiyiniz şeylərin hamısından vermişdir. Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Həqiqətən, insan çox zalım, həm də çox nankordur (O, Allahdan başqasına tapınmaqla özünə zülm edər, Onun lütfünü, mərhəmətini danmaqla küfrani‐nemət olar)” (İbrahim, 31‐34). Əgər biliyin əldə edilməsinə dair hər hansı bir metodologiya mütəmadi müşahidənin, təcrübə və əməli eksperimentlərin obyekti olan real hadisə və əşyalara, təzahürlərə istinad etmirsə, mötəbər informasiyanın alınması funksiyasını yerinə yetirə bilməyəcəkdir. Eləcə də bu metodologiya tədqiqat mövzusu olan dini mətnlərin verdiyi məlumatlara, eşidilən və gözlə görülən reallıqlara etimad etməzsə, məlum funksiyanın icrasından məhrum qalacaqdır. Quran mötəbər
informasiyaya aparıb
çıxaran tədqiqat metodologi‐yasının ana cizgilərini cızmışdır. Ayələr bəzi məsələlərə dair qəti hökmləri təsdiqləyir. Bu ayələr Allahın hər yerdəki görünən əlamətlərinə diqqət yetirməyə, əşya və hadisələrin mövcudluğunu və dəyişilmələrini tənzimləyən qayda və qanunauyğunluqların ortaya çıxarılmasına çağırır. Elə isə biz nə üçün tədqiqatın Quran metodologiyasından və ya əsas xüsusiyyətləri Qurandan götürülmüş tədqiqat metodologiyasından danışmayaq?! Bir qədər ümumiləş‐dirmə aparsaq, islam metodologiyasından danışa bilərik.
Allahın hər yerdə görünən əlamətlərinin uyğunluğuna dair üç misal söyləyin.
Həmçinin, Quran hədsiz səxavətli, əliaçıq kitabdır. Axı, o, möcüzəkarlığı ilə səciyyələnir. Deməli, ondakı mənalar insan biliyinin inkişafı ilə çoxalır. Bunun üçün biz Quran və islam metodologiyasını təşkil edən elementlərə dair ayələrin başa düşülməsi metodunda fərqlənmələrin şahidi olacağıq. Belə fərqlənmələr Allahın bəxş etdiyi fəhm və gözüaçıqlıqdan, zaman və məkan baxımından əldə edilən təcrübədən dolayı alimlər arasında da ortaya çıxacaqdır. Əgər biz islam metodologiyasında empirik metodun əhəmiy‐ yətini dərk etməsək, Quranı düzgün başa düşə bilməyəcəyik. Empirik 58 metod görməyə, eşitməyə, təcrübə və eksperimentlərin aparılmasına əsaslanır və hesab edir ki, bütün bunlar qəlbin dərketmə və şüurluluq qabiliyyətlərinin əsasını təşkil edir. Quranın bu cür başa düşülməsinə Peyğəmbərin bəzən hökmləri müfəssəl izah etməsində də rast gəlmək mümkündür. O, bunu ona görə edirdi ki, ortaya çıxmış problemin mahiyyəti insanlara aydın olsun. Halbuki Allahın rəsulu bunu edərkən ya səmadan məlum problem barəsində vəhyin enməsini, ya da ictimai reallıqda həmin problemi xarakterizə edəcək görmə və eşitmə məlumatlarının ortaya çıxmasını gözləyirdi. Məsələn, Peyğəmbər (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı olsun!) müsəlmanlara uşağını əmizdirdiyi dövrdə və süddən kəsilmə dövründən qabaq həyat yoldaşları ilə cinsi əlaqədə olmalarını qadağan etmişdi. Allahın rəsulu (Ona Allahın xeyir‐ duası və salamı olsun!) elə zənn edirdi ki, bu, uşağa zərər verə bilər. Ancaq o, bu cür cinsi əlaqənin – bu, fiziologiyanın mövzusudur – bizanslılar və farslarda mövcud olduğunu və bunun uşağa heç bir təsirinin olmadığını öyrəndikdə qadağasını geri götürmüşdü. Həmçinin, xurma ağaclarının tozlandırılmasını mədinəlilərin uydurması hesab etmiş və düşünmüşdü ki, Pak və Uca Allah başqa ağacların məhsulunun tutmasına icazə verdiyi kimi, xurma ağacları da bəşəri müdaxilə olmadan yaxşı məhsul verə bilər. Ancaq sonra ona praktiki olaraq aydın oldu ki, xurma ağacı tozlanma olmadan bar vermir. Bundan sonra o, mədinəlilərə əvvəlki peşələrini davam etdirmələrinə icazə verdi. Peyğəmbər (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı olsun!) bununla sübut etdi ki, belə məsələlərdə praktik təcrübə olduqca əhəmiyyətlidir və bu, onu bilənlərin öhdəsinə buraxılmalıdır. Allahın rəsulu (Ona Allahın xeyir‐duası və salamı olsun!) bu məsələdə təcrübəli deyildi. Çünki yaşadığı Məkkə şəhərinin sakinləri xurma sahəsi ilə məşğul olmurdular.
çıxarmasından qabaq ona dair məlumat və həqiqətləri aydınlaşdırmağa çalışması haqda misallar gətirin.
Hər hansı bir tədqiqat mövzusunun həllində düşünmə və vasitələrinin çoxnövlülüyü kompleks yanaşmanı metodologiyanın tətbiqində, belə bir tətbiqin verəcəyi nəticələrdə əsas amilə çevirir. Məsələn, müsəlmanlar hədislərin tənqidində tarixi metoddan istifadə edirlər. Hədisləri öyrənmək istəyən şərqşünaslar və ya materialistlər də eyni yola baş vururlar. İslam və şərqşünaslıq təcrübələri arasındakı fərq
59 onların istifadə etdikləri metodların əsaslandığı baza ilə əlaqədardır. Bu, əhəmiyyətli fərqdir. Onun barəsində Kolson yazır: “Açıq şəkildə etiraf etmək lazımdır ki, dini etiqada, imana əsaslanan müsəlman metodu ilə tarixin materialist tənqidinə əsaslanan Qərb metodunu uyğunlaşdırmaq qeyri‐mümkündür” 1 .
İslam elmlərində metod anlayışı ilk dəfə olaraq hədislərin qorunub‐saxlanılmasına və onların təhrif və yalanlardan mühafizə edilməsinə olan ehtiyacdan doğmuşdu. Rəvayət etmədə istinad metodu təkmilləşərək elm halına gəldi və “hədisşünaslığın ana qaydaları” (Üsul əl‐Hədis) adlı elm sahəsi yarandı. Həmçinin, o, “hədis terminologiyası” adlandırıldı. Rəvayətin mötəbərliyinə dair ciddi qaydaların təsis edilməsi “bioqrafiya” və “rəddetmə və ya dəyişdirmə (düzəliş)” adlanan elmlərin (elm ər‐Rical və elm əl‐Cərh vət‐Tə`dil) yaranmasına səbəb oldu. Bu elm sahələrinə dair kitablar yazıldı. İbn əbu Hatəmin “Rəddetmə və dəyişdirmə” (əl‐Cərh vət‐Tə`dil), əl‐Xətib əl‐Bəğdadinin “Rəvayət elminə dair kafi kitab” (əl‐Kifayə fi elm ər‐Rivayə), əz‐ Zəhəbinin “Rəvayətçilərin tənqidində ədalətli tərəzi” (Mizan əl‐etidal fi nəqd ər‐rical) və İbn Həcər əl‐Əsqəlaninin “Tərəzinin dili” (Lisan əl‐ Mizan) kitabları bu qəbildəndir. Bu kitabların əksəriyyətində əsasən hədislərin təsbiti metodlarından danışılmaqla yanaşı, onlarda, həmçinin, bütün elmlərdə, xüsusən də tarix elmində nəzərə alınması mümkün olan ümumi metodoloji qaydalar mövcuddur. Tarix elminin yazılması ərəb‐ islam dünyasında vüsət kəsb etmiş və bu sahədə çoxlu əsərlər qələmə alınmışdır. İbn Xəldunun tarixə dair qələmə aldığı “Ərəblərin, əcəm və bərbərlərin, o cümlədən, onların böyük hakimiyyətə sahib qonşularının tarixinə dair ibrətlər kitabı” (Kitab əl‐ibər və tarix əl‐ərəb vəl‐əcəm, vəl‐ bərbər və mən cavərəhum min əs‐sultan əl‐əkbər) adlı əsərin müqəddiməsi tarix elminin metodoloji əsaslarda yazılmasının qayda‐ larını özündə birləşdirən bir mənbə idi. İslam tarixinin erkən dövrlərində bəziləri başqaları ilə müqayisədə elmdə qabağa gedərək, dini insanlara öyrədən alimlərə çevrildilər. Bu alimlərin hər biri özünü digərlərindən fərqləndirən məxsusi metodologiyaya sahib idi. İmam Malik Mədinə şəhərindəki “Hicrət Evi”nin rəhbəri olaraq hədislərə əsaslanmaqla insanlara fiqhi öyrətdiyi bir vaxtda Əbu Hənifə də İraqda, ona məlum olan az saylı
1 Coulson, N.J. European Criticism of Hadith Literature, In: Arabic Literature to the End of Umayyad Period, Cambridge: A.F.L. Beeston, et al (Eds.) The Cambridge History of Arabic Literature II, 1983, p. 317-321. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|