Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 mümkün deyildir. Eyni zamanda ideya əsasında predmet və hadisələr haqqında qazanılmış biliklərin sintezinə əsaslanan nəzəriyyələr yaranır. Dialektik təfəkkürün nəticəsi olaraq empirik biliklər yenidən işlənir və nəzəri biliyə çevrilir. Bu yenidən işlənmə prosesində mahiyyət dərk edilir və ideya yaranır. Dialektik təfəkkürün təşəkkülü prosesində məntiqi vasitələrdən istifadə edilir və mahiyyət aşkar olunur. Ancaq bu vasitələr də mahiyyətin aşkara çıxması üçün kifayət etmir. İntellektual intuisiya ilə birlikdə kateqorial təhlil nəzəri biliyə gətirib çıxaran vahid prosesin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Nəzəri təfəkkürün yaradılmasında kateqorial təhlilin rolu faktların kateqoriyalar şəklində ümumiləşdirilməsindən ibarətdir. Fakt öyrənilən predmetə aid empirik bilik, kateqoriya isə ümumiliyə malik olan, gerçəkliyin müəyyən sahəsinə daxil olan nəzəri bilikdir 94 . Empirik bilikdə də öz əksini tapmayan əlamətləri əks etdirən kateqoriyalar cisimlərin və hadisələrin sabit və davamlı tərəflərinin məcmusundan ibarətdir ki, bu da cisim və hadisələrin mahiyyətinin dərk edilməsi prosesinə istiqamətlənir. Kateqoriya təfəkkürün, ideya isə nəzəriyyənin əsas anlayışlarıdır. İdeyanın yaranması kateqoriya ilə müəyyən olunur. Ancaq, ideyanın məzmunu kateqoriyanın məzmununun sərhədlərindən kənara çıxır. İdrakda kateqoriya və faktların əlaqəsi intellektual intuisiya vasitəsi ilə təmin edilir. İntuisiya əsasən, həqiqəti birdəfəyə aşkara çıxaran bilik mənasındadır 95 . İntuisiyanın bilavasitə hissi biliklə bağlı olan hissi intuisiya və intellektual biliklə bağlı olan intellektual intuisiya növləri vardır. İntuisiyanın estetik növü də vardır ki, bu da gözlənilməz kəşflər üçün nəzərdə tutulur. İntuisiyanın əsas əlamətləri gözlənilməzlik və kor-təbiilikdir. İntuisiya məntiqin 94 П.В.Колнин. Гносеологические и логические основы науки. Изд. «Мысль», М., 1974, с.455. 95 И.К.Родинова. О природе интуиции. Сб. «Проблемы огражения и современная наука», Изд. МГУ, 1967. 133 mühakimələrinin müəyyən mərhələsində təfəkkürün qəflətən təzahür etməsinin nəticəsində əmələ gəlir. İntuisiya nəticəsində axtarılan elmi kəşflər gözlənilmədən əldə edilir. Nəzəriyyənin əsasını bir ideya təşkil edir. Nəzəriyyəni təşkil edən prinsiplər bir neçə ola bilər. Qanun anlayışını verən prinsip ümumi və mühüm qanunauyğunluqları özündə birləşdirir. (Məsələn, işıq surətinin sabitliyi qanunu və ya prinsipi) Elmi tədqiqatın əsas məqsədi qanunların kəşf edilməsidir. Obyektiv aləmin, cisim və hadisələrin mühüm əlaqəsini qanunlar vasitəsi ilə ifadə etmək olur. Qanunlar qneseoloji cəhətdən və proseslər arasında bir sıra əlamətləri ilə fərqlənən əlaqədir. Qanunların mühüm əlamətlərindən biri onun təbiətən obyektiv olmasıdır. Qanunların mütləq ideya tərəfindən yaradılmasına əsaslanan idealizmin əksinə olaraq dialektik materializm qanunların obyektiv xarakterə malik olduğunu qeyd edir. Yəni, bu o deməkdir ki, qanunlar insan tərəfindən məhv edilə və ya yaradıla bilməz. Qanunlar bizim şüurumuzdan kənarda mövcuddur. Qanunların obyektivliyi o deməkdir ki, həmin qanunların təsiri bizim onları bilib-bilməməyimizdən, onların mənafeyimizə uyğun gəlib-gəlməməsindən asılı deyildir 96 . Qanun hadisələr arasında ümumi zəruri münasibətləri əks etdirir, Məsələn, yuxarı atılmış əşyanın aşağı hərəkəti ümumdünya cazibə qanunu ilə müəyyən edilir. Qanunun idarə etdiyi ümumi və zəruri əlaqələr o deməkdir ki, müəyyən növ hadisələrə və proseslərə xas olan, ümumi xarakterdə olan, hadisələrin dəyişməsi prosesində sabit qalan və təkrar olunan zəruri əlaqələri əks etdirir. Hadisələr dairəsinin genişliyindən asılı olaraq qanunları ümumilik dərəcəsinə görə xüsusi, ümumi və ən ümumi 96 C.Əhmədli Materialist, dialektikanın əsas qanunları haqqında. Azərnəşr, B., 1967, s.15. 134 qanunlara bölürlər. Xüsusi qanunlar müəyyən qrup hadisələrdə və ya onların müəyyən inkişaf mərhələsində təsir göstərən qanunlar kimi, ümumi qanunlar gerçəkliyin müəyyən sahəsinə daxil olan bütün hadisələrin inkişafında əvvəldən axıra qədər təsir göstərən qanunlar kimi; ən ümumi qanunlar isə hər zaman, hər yerdə, hər bir şəraitdə təbiət cəmiyyət və insan idrakının bütün hadisələrinə təsir göstərən qanunlar kimi təfsir olunurlar 97 . Qanunlarda istifadə olunmuş anlayışların abstraksiya səviyyəsindən asılı olaraq qanunları empirik və nəzəri qanunlara bölürlər 98 . Empirik qanunlar induktiv metod əsasında qazanılan eksperimental materialların bilavasitə ümumiləşdirilməsi nəticəsində yaranır. Məsələn, Om qanun, Boyl-Mariot qanunu empirik qanunlardır. Empirik qanunların əsas cəhəti onları əks etdirən zəruri əlamətlərin deduktiv surətdə əsaslandırılmasıdır. Empirik qanunlar R.Karnapa görə ya bilavasitə müşahidə olunan terminləri əhatə edən, ya da nisbətən sadə texnika ilə ölçülə bilən qanunlardır 99 . Nəzəri qanunlar tədqiqatın nəzəri səviyyəsində əldə edilən qanunlardır 100 . Nəzəri qanunlar sistemin mahiyyətini, onun elementlərini, səbəb və nəticə əlaqələrini, strukturunun çoxcəhətli asılılıqlarının açılmasını tələb edir. Cazibə qanunu, ətalət qanunu, cəmiyyətin ümumi inkişaf qanunları- nəzəri qanunlardır. Ancaq, nəzəri qanunlar empirik qanunlar vasitəsilə təzahür edir. Empirik qanunlar nəzəri qanunları təsdiq edir və onları empirik cəhətdən 97 Л.А.Дурянов. Закон в системе философских категорий. М., Знание, 1973. 98 Г.И.Рузавин. Методы научного исследования. Изд. «Мысль», М., 1974, с.178-179. 99 Р.Карнал. Методы научного исследования. Изд. «Прогресс», М., с.303. 100 Методологические основы научного познания. Изд. «Высшая школа», М., 1972, с.151. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|