Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
123 həqiqət həmişə natamamdır, çünki təcrübə həmişə yarımçıq olur. 80 “Deduksiya” latın sözü olub, hərfi mənası nəticə deməkdir. Deduksiya ümumi faktlardan xüsusiyə aparan əqli nəticədir. Deduksiya ümumi müddəalardan xüsusi nəticələrə gətirən idrak metoduna deyilir. Məsələn, bütün metallar elektrik müqavimətinə malikdirlər. Mis metaldır. Nəticə etibarilə bizə məlum olur ki, mis elektrik müqavimətinə malik olan bir metaldır. İnduksiya metodu əsasında dəqiqlik dərəcəsi müxtəlif olan ehtimalı bilik, deduksiya metodu əsasında isə həqiqi, səhih bilik yaradılır. Eyni zamanda induksiya prosesində əldə edilmiş faktların, empirik materialların, eksperimental məlumatların ümumiləşdirilməsinin müxtəlif üsulları olduğu halda, deduksiya nəzəriyyə və fərziyyələrin qurulması üsuludur. Ancaq, bu metodları bir-birinə qarşı qoyub fikir söyləmək olmaz. Bu metodlar bir-biri ilə bağlı olub, qarşılıqlı surətdə bir- birini tamamlayır. İnduksiya əsasında aparılan tədqiqat ümumi nəzəriyyədən, qanun və prinsiplərdən istifadə olunmasının tələb edir və eyni zamanda induktiv yolla müəyyən edilən ümumi müddəalar olmadan deduksiya ola bilməz. Analoqiya (yunanca “analogia”- uyğun gəlmə) elə əqli nəticədir ki, eyni olmayan obyektlərin bəzi tərəfləri, keyfiyyətləri, münasibətləri arasında oxşarlıq olduğu müəyyənləşdirilir. Analogiyaya görə çıxarılan elmi nəticənin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, tutaq ki, cisim və ya hadisələrin bütün əlamət göstəriciləri bir-birinin eynidir. Hər hansı bir əlamət isə sual altındadır. Ümumi nəticəyə ğörə, əgər bütün əlamətlər eynidirsə, təkcə hər hansı bir və ya bir neçə əlamət ehtimal ki, eyniyyət təşkil edə bilər. Məsələn, Yer kimi yaşayış 80 В.И.Ленин. ПСС. Т. 29, с. 162. 124 obyekti olan planetin başqa qalaktikada da mövcud olması fikri bu nəticəyə gəlməyə imkan verir. Analogiyaya əsaslanan elmi nəticələr mühüm elmi kəşflərin əsasını təşkil edir. Məsələn, səs və işıq arasında aparılan analoji hadisələrin nəticələrinin öyrənilməsi zamanı onların eyni hadisələrlə - əks olunma, sınma və s. ilə müşayət olunması faktı Hollandiya fiziki Huygens XVII əsrdə işığın dalğa nəzəriyyəsini yaratmağa əsas vermişdir. Tədqiqat metodu kimi analogiyadan o vaxt istifadə edilir ki, digər metodlarla idrak obyekti haqqında bilik əldə etmək mümkün olmur. “Fikri aydın və sadə ifadə etmək mümkün olan hallarda heç kim analogiyaya meyl etmir” 81 . Elmi metod olan analogiyaya görə çıxarılan əqli nəticələr əsasında elmi biliyin mühüm forması olan fərziyyələr yaradılır. Tarixi paralellik əsasında ictimai hadisələrin mahiyyəti müəyyən edilir, hadisələrin gələcək inkişafı müəyyən edilir. Analogiyadan sübut metodu kimi də istifadə edilir. Ancaq, nəzərə almaq lazımdır ki, analogiya əsasında çıxarılan əqli nəticələrin böyük əksəriyyəti fərziyyə xarakterli olur. Elmi idrak metodu kimi modelləşdirmə cisim və hadisələrin oxşar xassə və əlamətlərini abstraksiya etmək və onların arasında müəyyən münasibət yaratmaq qabiliyyətinə əsaslanır. Modelləşdirmə elə bir elmi üsuldur ki, onun köməyi ilə bir prosesi öyrənməklə analoji olaraq tədqiqi bilavasitə çətin olan başqa bir prosesin xarakteri və mahiyyəti haqqında mülahizə yürüdülür 82 . Müəyyən miqyaslarda Yer kürəsini təsvir edən coğrafi və topoqrafik xəritələri modelləşdirməyə aid etmək olar. Molekulların kimyəvi tərkibini və strukturunu təsvir edən düsturlar da modellərdir. Çox vaxt modelləşdirmə metodu ilə analogiya metodunu eyniləşdirərək belə bir mülahizə irəli sürürlər ki, 81 А.И.Герцен. Изб. Философия. Произведения, Т.1, М., 1948, с.106. 82 В.А.Штофф. Моделирование и философия. М.-Л., с.19. 125 modelləşdirmə analogiyanın bir növüdür 83 . Lakin tədqiqat obyekti ilə onun modeli arasında tam analogiya yaratmaq mümkün olmadığından modelləşdirmə vasitəsilə qazanılan elmi biliklər mütləq həqiqəti müəyyən edə bilmir. Modelləşdirmənin elmi idrakda rolunu aydınlaşdırmaq üçün elmi tədqiqatda idrak vasitəsinin rolunu aydınlaşdırmaq lazımdır 84 . İdrak prosesi klassik sxem özündə iki komponenti: idrak obyektini və idrak subyektini (insanı) müəyyən edir. İdrak prosesində obyekt və subyekt arasında yerləşən idrak vasitəsi tədqiqatçının idrak obyektinin xassələrini öyrənmək məqsədi ilə istifadə edilən süni və təbii şeylər ola bilər. Teleskop, mikroskop, rentgen aparatı kimi vasitələr bu qəbildəndir. İnsanın idrak fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması idrak prosesində istifadə olunan təbii imkanları qüvvətləndirmək yolu ilə və ya idrak obyektini ona nisbətən müəyyən üstünlüyə malik olan digər obyektlə əvəz etmək yolu ilə müəyyən etmək olar. Birinci yola yeni cihazlar yaradılması ilə, ikinci yola modellərdən istifadə edilməsi ilə nail olmaq olar. Model dedikdə idrak obyektini əvəz edən və onun haqqında əlavə məlumat mənbəyi rolunu oynayan maddi və ideal sistemlər nəzərdə tutulur 85 . Intuisionizm və yaxud konstruktivizmin banisi Hollandiya riyaziyyatçısı L.Bauerdir. İntuisionistlər aşağıdakıları təklif edirlər: riyazi əməliyyatların başlanğıcını- formalistlər etdiyi kimi simvollar ilə deyil, intellektin əyani-aydın riyazi intuisiyaları ilə əlaqələndirmək iazımdir; formulalar çıxarmaq deyil, riyazi obyektlər qurmaq, yəni konstruksiya etmək zəruridir; aktual sonsuzluq anlayışından imtina etməli, çünki 83 А.И.Уемов. Аналогия и модель. «Вопросы философии», 1962, №3. 84 О.М.Сичивица. Методы и формы научного познания. Изд. «Высшая школа», М., 1972, с.41-42. 85 А.Брудный. Модель и его возможности. Сб. «Проблема модели в философии и естествознании». Изд. «Илим», Фрунзе, 1969, с.3-5. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|