Microsoft Word 06 Env Description Final az

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/96
6.8.7.2 Dənizdibi çöküntülərinin bioloji xüsusiyyətləri 
 
EN ərazisindəki çöküntülər demək olar ki, cansızdırlar. Bütün tədqiqat sahəsində yalnız 133 
fərd (70 oliqaxet və 63 azqıllı) qeydə alınmışdır. 
 
6.8.8 Xülasə 
 
Cədvəllər 6.58 və 6.59-da altı sahənin çöküntülərinin fiziki, kimyəvi və bioloji xüsusiyyətləri 
xülasəsi verilib. Bu xüsusiyyətlərə iki əsas amil təsir göstərir – suyun dərinliyi və çöküntülərin 
iri dənəvərliyi. Cədvəl 6.59 dərinlik və iri dənəvərlik arasında çox güclü əlaqə olduğunu 
nümayiş etdirdiyinə baxmayaraq, bu, qismən təsadüfi xarakter daşıyır, çünki NF ərazisi  ŞD 
Müqavilə Sahəsinin mərkəzində nisbətən iri fraksiyalı çöküntülər olan ərazi daxilində yerləşir 
və Müqavilə Sahəsinin hər hansı digər yerlərində xeyli daha narın çöküntülərin olduğu oxşar 
dərinliyə malik bir çox sahə vardır. 
 
Ümumilikdə, karbohidrogenlərin və ağır metalların konsentrasiyaları WS, ES və EN sahəsinin 
çöküntülərində nisbətən daha yüksək və WF və NF sahələrinin çöküntülərində isə daha azdır. 
Bu, lil və gil miqdarındakı dəyişkənliyi əks etdirir və əksər parametrlərin konsentrasiyalarının 
daha narın, lilli çöküntülərdə daha yüksək olduğunu göstərir. Bütün sahələrdəki 
karbohidrogenlər ağır dərəcədə aşınıb və sahələrin heç birində üzvi və  qeyri-üzvi maddələrlə 
kimyəvi çirklənmə əlaməti müşahidə edilməyib. 
 
Makrobentik onurğasız növlərinin zənginliyi və bolluğu dərinsulu WS, ES və EN sahələrində 
xeyli az idi. 
 
WF sahəsində növlərin zənginliyi və bolluğu  ŞD Müqavilə Sahəsinin mərkəzi hissəsi üçün 
səciyyəvidir və burada, əsasən, çoxqıllıların, azqıllıların, yanüzənlərin və qarınayaqlıların 
nümunələri mövcuddur. Növlərin zənginliyi və (bəzi takson qrupları üçün) bolluğu  ŞDB 
platforma kompleksində  və NF ərazililərində    əhəmiyyətli dərəcədə daha yüksək idi və 
müntəzəm olaraq ŞDA  Müqavilə Sahəsində müşahidə edilən səviyyələrlə eyni idi. NF 
ərazisində  və  ŞDB platforma kompleks ərazililəri müvafiq olan qatı çöküntülərin mərkəzi 
sahəsində yerləşir və bu sahə ŞD Müqavilə Sahəsinin qalan hissəsindən daha geniş faunanı 
mühafizə edir. WF ərazisi, ŞDB Platforma kompleksi və NF ərazisi ilə tutulan dayaz sulu qatı 
çöküntü sahəsi və  ŞD Müqavilə Sahəsi və  dərin sulu WS, ES və EN ərazilərinin xırda 
çöküntüləri arasındakı  xarakterinə görə ortadadır. 
 
Cədvəl 6.58 Çöküntülərin orta dənəvərlik ölçüsünün (um), ümumi karbohidrogen 
konsentrasiyasının (ÜKK, μq.q) və  ağır metal konsentrasiyalarının (μq.q) 
müqayisəsi 
 
Yer 
Dərinlik 
(m) 
Orta 
Dənəvərəlik 
ölçüsü 
μq/q 
ÜKM  As 
Ba
HNO
3
 
Ba
Fusion 
Cd 
Cr  Cu 
Hg 
Fe 
Mn 
Pb  Zn 
SDB 95 
455 
28 11 
474 698 0.12 
37 
18 
0.05 
22,750 
590 
12 
55 
NF 70 
148  33 
11 
330 410 
0.07 
65 
23 
0.18 
33,050 
557 
13 
76 
WF 163 
19 
11 18 
326 482 0.13 
57 
19 
0.05 
25,300 
526 
15 
61 
WS 410 
6 
301 
11 
853 925 0.22 
68 
37 
0.08 
35,775 
849 
23 
91 
ES 550 
5 
214 
11 
660 937 0.25 
72 
41 
0.09 
41,150 
790 
24 
88 
EN 475 
6 
351 
12 
802 900 0.24 
68 
38 
0.09 
37,165 
1,016 
24 
91 
 

---

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/97
 
Cədvəl 6.59 Növlərin zənginliyinin və ümumi bolluğunun müqayisəsi 
 
 Takson 
SDB 
NF 
WF 
WS 
ES 
EN 
Tədqiqatın aparıldığı il 
2011
2008
2009
2011
2011 
2011
Su dərinliyi (m) 
95 70 
163 
410 550 475 
Orta dənəvərəlik ölçüsü 
455 148 
19  6 5 6 
çoxqıllı soxulcanların növləri 
9 
7 4   
1 
 
Çoxqıllı soxulcanların fərdləri 
9,210 
9,160 1,603  
6 
 
Azqıllı soxulcanların növləri 
4 
4 4  3 
2 
3 
azqıllı soxulcanların fərdləri 
4,907 
7,827 17,593  5,570 
206 
70 
Bığayaqlı xərcənglər 
(Balanus) 
3,350 
26,940 23 
0 
 
 
Xərçəngkimilərin növləri 
7 
10 8  1 
 
 
Xərçənkimilərin fərdləri 
4,550 
6,793 1,787 
3 
 
 
Çoxayaqlıların növləri 
38 
47 21  2 
1 
 
Çoxayaqlıların fərdləri 
44,157 
53,709 3,717 
7 
3 
 
Bərabərayaqlıların fərdləri 
50 
7 3   
 
 
Qarınayaqlıların növləri 
1 
11 13   
 
 
Qarınayaqlıların fərdləri 
3 
337 120   
 
 
İkitaylı molyuskların növləri 
4 
11 
 
 
 
 
İkitaylı molyuskların fərdləri 
1,233 
6683 
 
 
 
 
Taksonların ümumi sayı 
65 
98 55  10 
4 
7 
 
6.9 Arxeologiya və mədəni irs 
 
2001-ci ildə Şahdəniz Mərhələ 1 (ŞD1) Layihəsi üçün operativ surətdə arxeoloji və mədəni irs 
üzrə sahə  tədqiqatları aparılmış  və bu araşdırmalar hazırkı terminalın 2,5 km radiusda 
ərazisini  əhatə etmişdir.
38
  Tədqiq edilmiş  ərazidə  əsas tapıntılar Cədvəl 6.60-da verilmiş  və 
Şəkil 6.31-də  təfərrüatı ilə  təsvir edilmişdir. 2002-ci ildə Böyük Britaniya arxeoloqlarının 
apardığı ikinci tədqiqat terminalın hazırkı ərazisindən şimalda bir neçə arxeoloji sahənin (Şəkil 
6.30-da ID2-4) olduğunu təsdiq etdi.
39
 
 
Cədvəl 6.60 2001-ci ildə aparılmış arxeoloji tapıntılar/mədəni irs sahələrinin icmalı 
 
Bənd 
Tapıntı/Sahə 
Şərh 
1 Karvansaray 
Orta 
əsr mehmanxanası. Qorunan dövlət abidəsi 
2 1-ci 
və 2-ci Səngəçal məntəqəqləri Orta 
əsrlərə aid və  qədim tikinti qalıqları geniş yaşayış 
sahəsi kimi qalır. Bizim eramızdan  əvvəl 2-ci əsrə aid 
olması qeyd edilir.  Bir daş qaya sığınacağında qaya 
rəsmləri aşkar edilmişdir. 
3 3-cü 
Səngəçal məntəqəsi Səngəçal qəsəbəsində 3-cü qeyd edilmiş xarabalıq 2-20 
hektar sahə arasında orta əsrlərə  məxsus qəsəbənin 
olduğunu göstərən bişirilmiş  və çiy gildən olan qab 
qırıntıları 
4 4-cü 
Səngəçal məntəqəsi 
5 5-ci 
və 9-ci Səngəçal Məntəqəqləri Bu 
orta 
əsrlər qəsəbəsi bir neçə hektar sahəni əhatə edə 
bilər. 8-ci Səngəçalda material qalıqları/xarabalıq qeydə 
alınmışdır  
6 6-cı Səngəçal məntəqəsi Bu 
orta 
əsrlərə məxsus olması ehtimal edilən qəsəbədə 
bir neçə tikinti qalıqları  və bir sıra saxsı  əşyalar aşkar 
edilmişdir. 
7 9-cu 
Səngəçal 
2-20 hektar sahədə mümkün orta əsrə  məxsus 
qəsəbənin olduğunu göstərən bişirilmiş və çiy gildən qab 
qırıntıları. 
8 Səngəçal Qoçdaş abidəsi 
9,10 & 11 
Səngəçal məzarlığı və Sofi Həmid 
sərdabəsi 
Məzarlığın  şimalına doğru təxminən 20 hektar sahədə 
13-cü əsrdən qalmış qazıntıların olması qeyd edilir. 
m/d Qum 
mağarası Daxili 
divarları insan əli ilə düzəldilmiş mağara. Qorunan 
dövlət abidəsi 
 
                                                      
38
 ŞD1 ƏMSSTQ, 2002
 
39
 Desmond və başqal. 2002
 

---

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/98
 
Şəkil 6.31 Arxeoloji tapıntılar/mədəni irs sahələri, 2001 
 
 
 
Bu tədqiqatlar terminalın yaxınlığında Orta əsrlərə aid olan bir neçə tarixi abidəni və ya 
arxeoloji sahəni aşkar etdi; bir neçə arxeoloji sahə  də  Qədim dövrlərə aiddir. Həmçinin 
arxeoloji sahələrin bir neçəsi də  Qədim dövrlərə aiddir. Bunlardan biri (Şəkil 6.31-də 7-ci 
bənd)  ŞD2  İlkin infrastruktur işləri sahəsində yerləşir. Bu arxeoloji sahə 9-cu Səngəçal 
yaşayış məskəni kimi qeyd edilmişdir
1
. 
 
2011-ci ildə aparılan ilkin tədqiqat aşağıdakı əraziləri əhatə edirdi: 
 
 
ŞD2 Genişləndirmə sahəsi 
 
ŞD2 İnfrastruktur ərazisindən qərbə doğru ərazilər; 
 
ŞD2 boru kəmərinin sahilə çıxdığı ərazi; və 
 Karvansaranın yaxınlığı  
 
İlkin tədqiqat müəyyən etdi ki, iki tullantı qalağının yaranması, torpaq bermalar, boru 
kəmərləri, hasarlar və yollar daxil olmaqla,  ŞD2 genişləndirmə sahəsində narahatlıq doğuran 
çoxlu amillər var. ŞD2 boru kəmərinin dənizdən sahilə  çıxdığı  ərazinin təxminən 60-80 %-i 
karxana işləri ilə  əsaslı  şəkildə dağılmaya məruz qalmışdır. Hətta bu yerlər ağır  şəkildə 
dağıdıldığına baxmayaraq, onların arxeoloji tapıntılar üçün potensialı olması müəyyən edilmiş 
və elə buna görə də burada irimiqyaslı arxeoloji tədqiqatın aparılması tövsiyə olunmuşdur. 
 
Tədqiqat zamanı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi (MdTN) ilə məsləhətləşmə nəticəsində boru 
kəmərinin sahilə  çıxdığı  ərazisinin yaxınlığında Qum mağarası  aşkar edildi və Dövlət 
tərəfindən mühafizə edilən  abidə kimi siyahıya alındı. Buna görə də tədqiqat Karvansara və 
Qum mağarasının memarlıq baxımından ilkin vəziyyətinin öyrənilməsini tövsiyə etdi. 
 
2011-ci ildə arxeologiya və memarlıq baxımından ilkin vəziyyətin tədqiqatı Arxeologiya və 
Etnoqrafiya  İnstitutu (AEİ) ilə birlikdə aparıldı. Arxeologiya baxımından ilkin vəziyyətin 
tədqiqatı  ŞD2 Layihəsinin bütün elementlərini (ilkin infrastruktur işləri də daxil  olmaqla) əhatə 
edir və bu, 182 ayrıca tapıntı  və 13 arxeoloji yerin aşkar edilməsi ilə  nəticələndi və bunun 
əksəriyyəti ilkin infrastruktur işləri layihəsi çərçivəsində  və yaxud ərazisində baş verdi. 
Tədqiqat zamanı basdırılmış arxeoloji qalıqların olmasını göstərən arxeoloji dəlil və ya digər 
məlumat tapılmadı.  
 

---

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/99
Cədvəl 6.61-da 13 arxeoloji sahədə    tədqiqat zamanı  aşkar edilmiş tapıntıların xülasəsi 
verilib. Tədqiqatın nəticələri göstərdi ki, ŞD2 Layihəsində quru sahələrində  (ŞD2 ilkin 
infrastruktur işləri də daxil  olmaqla) daimi yaşayış məskənlərinin və ya basdırılmış arxeoloji 
qalıqların olduğu hesab edilmir. Əlbəttə, aşkar olunmuş artefaktlar/maddi-mədəniyyət 
nümunələri Son Orta Əsrlər dövründə  ərazidəki mövsümi kənd təsərrüfatı  fəaliyyətlərinin 
nəticəsi, çox güman ki, çoban və yaxud karvan düşərgələri olmuşdur.   
 
Cədvəl 6.61. Mədəni irsin ilkin vəziyyətinin tədqiqi üzrə arxeoloji ərazinin yekun 
məlumatı  
 
Sahə 
Sahə ölçüsü
(m
2
) 
Artefaktların 
sayı
 
Sahə növü və Xarakteristikası
 
Səngəçal 9 
1,386 
23 
Yaşı naməlum . 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 10 
2,500 
17 
b.e.11/12-ci əsrləri kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 11 
1,290 
15 
Son orta əsrlər. 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 12 
598 
51 
b.e.16/17-ci əsrləri kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 13 
525 
72 
b.e.17/18-ci əsrləri kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 14 
121 
31 
Yaşı naməlum . 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 15 
16 
11 
b.e.17/18-ci əsrləri kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 16 
1,100 
42 
b.e.16/17-ci əsrləri kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 17 
1,350 
95 
Son orta əsrlər. 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 18 
300 
15 
Yaşı naməlum . 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 19 
3,325 
48 
Yaşı naməlum . 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 20 
507 
81 
Yaşı naməlum . 
Kirəmit qırıntılar 
Səngəçal 21 
2,700 
100+ 
20-ci əsr çoban yatağı 
 
Terminalından cənuba doğru və üçüncü tərəfə aid boru kəməri dəhlizinin şimal ərazilərində 18 
təcrid edilmiş tapıntı müəyyənləşdirilmişdir (Şəkil 6.32). Bunların çoxu qırmızı gil 
qırıntılarından ibarətdir.  ŞD2 layihəsi üçün təklif olunan boru kəmərinin quru ərazisi ilə 
yaxınlığında daha bir ayrıca tapıntı  qırmızı gil qırıntılarıdır. Həmçinin iki arxeoloji sahə  də 
müəyyənləşdirilmişdir. Səngəçal 14 ərazisində yaşı bilinməyən kirəmit tullantılar da 
tapılmışdır. Səngəçal 15 ərazisində eramızın 17-18-ci əsrlərinə aid kirəmit qırıntıları 
mövcuddur. 

---

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/100
Şəkil 6.32. Terminalın cənubunda və boru kəmərinin sahilə çıxdığı ərazilərdə arxeoloji 
sahələr  
 
 
 
Memarlıqla bağlı ilkin vəziyyətin tədqiqatı müəyyən etmişdir ki, ”Qum mağarası”nın yaranma 
tarixi və əhəmiyyəti aydın deyil (Şəkil 6.33). MdTN tərəfindən onun təbii şəkildə yarandığı və 
artıq uzun müddət mövcud olduğu söylənilsə də, tədqiqat zamanı bunu təsdiq etmək mümkün 
olmadı. ”Qum mağarası” təbii surətdə yaranmış və sonradan uzun müddət ərzində insanların 
istifadəsi üçün uyğunlaşdırılmışdırsa, onda bu abidə  təbii fiziki xüsusiyyətləri, o cümlədən 
sosial təyinatı baxımından tarixi əhəmiyyətə malikdir. Sahə  tədqiqatı ”Qum mağarası”nın 
məqbul, lakin kövrək vəziyyətdə olduğunu aşkar etmişdir.  
 
Şəkil 6.33. Nəzərdə tutulan boru kəmərinin sahilə çıxdığı ərazidə arxeoloji sahələr  
 
 

---

Şahdəniz 2 Layihəsi 
Ətraf Mühitə və Sosial-İqtisadi Sahəyə Təsirin 
Qiymətləndirilməsi 
Fəsil 6 
Ətraf mühitin təsviri 
 
Noyabr 2013-cü il 
Yekun variant
 
6/101
Quruda mədəni irs həssaslığı 
 
İlkin infrastruktur iºləri çərçivəsində arxeoloji baxış proqramı yaradılmışdır. 2012-ci ilin dekabr 
ayınadək 16 təsadüfi tapıntı müəyyənləşdirilmişdir, buraya aiddir: 
 
 Orta 
əsrlər və ya qeyri-müəyyən dövrə aid fərdi saxsı  qırıntılardan ibarət altı ayrıca 
arxeoloji tapıntı; 
 
Bir parça bişmiş sümük  ayrıca tapıntı kimi müəyyənləşdirilmişdir 
 Son 
Orta 
Əsrlərə aid 2-3 saxsı  qırıntısından ibarət dörd maddi mədəniyyət nümunəsi 
qalıqları  
 
Bir müasir saxsı qalığı 
 Bir 
təbii quyu; və 
 
Üç arxeoloji nişanə  
 
İlkin infrastruktur işləri zamanı müəyyənləşdirilən üç arxeoloji sahə: Səngəçal  9, Səngəçal 11 
və  Səngəçal 18 sahələri köçürülmüşdür. Bu ərazilər daxilində  və  ətrafında torpaq işlərinə 
nəzarət üçün iki arxeoloq cəlb edilmişdir. Arxeoloji monitorinq işlərinin nəticəsində üç arxeoloji 
nişanə müəyyənləşdirilmişdir. Bu nişanələr qırmızı torpaq ləkələri, kömür və kül qarışığı 
yığınlarından ibarətdir. Onların qeyri-müəyyən dövrə aid kiçik ocaq yeri qalıqları olduğu 
güman edilir. Bu nişanələrdən ikisi Səngəçal 18-in lap yaxınlığında müəyyənləşdirilmişdir, 
üçüncüsü isə Səngəçal 11 sahəsi yaxınlığındadır.  
 
Baxış zamanı iki arxeoloji ərazi ətrafında arxeoloji həssas zonalarda aşkar edilməmiş yeraltı 
nişanələr müəyyənləşdirilmişdir. Bu göstərir ki, fiziki müdaxilə nəticəsində mənfi təsirə məruz 
qalmış  əlavə arxeoloji qalıqlara və ya nişanələrə rast gəlmək potensialı yüksəkdir. 
Qənaətbəxş, lakin kövrək vəziyyətdə olan “Qum Mağarası” da torpaq titrəyişləri kimi amillərlə 
bərabər, fiziki müdaxiləyə də məruz qala bilər.