Microsoft Word 2017-ci№ doc

Filologiya məsələləri, 2017 
 15
dəyişərək bir nitq hissəsindən digər nitq hissəsinə doğru inkişafında 
abstraktlaşmanın  əsas rolunu göstərir. Eləcə  də ayrı-ayrı leksik vahidlərin 
adverbiallaşmasında onun aid olduğu sözün mənasının böyük əhəmiyyətini də 
qeyd edir.  
M.Ş.Şirəliyev sifət və  zərf məsələsinə  həsr etdiyi məqaləsində “yaxşı” 
sözünün leksik-qrammatik mənasında hər zaman sifət olaraq qaldığını qeyd edir 
və bu sözün yalnız feillə  əlaqələndiyi təqdirdə  zərflik funksiyası daşıdığını 
göstərir [7, s.177].  
Göründüyü kimi, sifətlə  zərfin fərqləndirilməsində meydana çıxan 
mübahisələrin  əsasında leksik və morfoloji cəhətdən sifət və  zərfin bir-birinə 
yaxınlığı durur. Lakin bu yaxınlığa baxmayaraq E.Kuriloviçin də göstərdiyi 
kimi, “leksik cəhətdən sifət - əlamət, zərf isə münasibət bildirir” [8, s.65]. 
Dilçilik 
ədəbiyyatında sifətlərin substantivləşməsinin asan, 
adverbiallaşmasının isə çətin dərk edilməsi yazılır [9, s.65]. Bunun əsas səbəbi 
zərflərin tarixən zəif formalaşması, onların spesifik əlamətlərinin və lüğət 
ehtiyatının az olması ilə izah olunur [10, s.114-115].  
R.Bağdadi öz “Divan”ının dilində  qədimdən mövcud olan sözlərdən 
müxtəlif məqamlarda istifadə etməklə əşyanın əlamət və keyfiyyəti ilə hərəkətin 
əlaməti və keyfiyyəti arasında uyğunluq yaradılmasına nail olmuşdur:  
 
Gərçi ol ləli-ləbindən gözəl irişür canə səfa, 
Sonra amma xəti sevdasinə düşmək nə bəla! (s.210); 
 
Ruhiya, baği-lətafətdə xub açılmış güllər, 
Baddən sanmə qızarmışdır o ruyi-ziba (s.313); 
Asan idi tövbə cami-meydən, 
Gər olmasa baisi-nədamət (s.203) və s. 
 
Ruhi Bağdadinin “Divan”ında işlənmiş sifətlər içərisində maraqlı 
cəhətlərdən biri də yalnız keyfiyyət bildirən sifətlərin feillərdən  əvvəl işlənə 
bilməsidir. Bu, onu göstərir ki, zərflik funksiyasında işlənmə adverbiallaşma 
üçün zəruri amillərdən biridir və təbii ki, zərflik funksiyasında işlənən hər söz 
adverbiallaşa bilməz. Çunki hər hansı bir sözün adverbiallaşa bilməsi üçün onun 
semantik cəhətdən dəyişməsi zəruridir. Yalnız rəng bildirən sifətlər istisnalıq 
təşkil edir; belə sifətlərdə semantik dəyişmə baş vermədiyindən onlar  adver-
biallaşmırlar. 
Yuxarıda Ruhi Bağdadi “Divan”ından verilən faktik nümunələrdən də 
görünür ki, misralardakı  gözəl, xub, asan sifətləri öz əlamət və keyfiyyət 
məzmununu saxlamaqla bərabər, yeni məzmun xüsusiyyəti (zərf xüsusiyyəti ) 
də qazanmışlar. 
 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 16
ƏDƏBİYYAT 
1.  Юлдашев  А.А.  Конверсия  в  тюркских  языках  и  ее  отражение  в 
словарях // Советская Tюркология, 1970, №1.  
2.  Abdullayeva S.Ə. Müasir Azərbaycan dilində zərf. Bakı, “Maarif”, 1991, 
c. 9. -122 s. 
3.  Abdullayev R. Türk dillərində konversiya və ya keçid prosesi. Bakı, “Elm 
və təhsil”, 2011, s. 26. -200 s. 
4.  Rüstəmov R. Türk dilinin morfologiyası. Bakı, 2007, s.61.  
5.  Zeynalov F.R. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. ADU nəşri, Bakı, 
1975, s.115. 
6.  Котельник  Ф.С.  Адвербиализация  имен  существительных  и 
прилагательных  в  современном  молдавском  литературном  языке. 
АКД., Кишинев, 1965. 
7.  Ширалиев М.Ш. О синтаксической функции частей речи. Структура 
и история тюркских языков. М., 1971, с.177. 
8.  Курилович  Е.  Деривация  лексическая  и  деривация  ситаксическая. -
«Очерки по лингвистике». М., 1963 
9.  Джафаров Дж.А.Переходные процессы в частях речи в современном 
азербайджанском языке. Докторская дисс., Баку, 1991,-314 с. 
10. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 2010, s.114-
115.  
 
A. ГАДЖИЕВА 
 
СУБСТАНТИВИЗИРОВАННЫЕ И АДВЕРБИАЛИЗИРОВАННЫЕ 
МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ В ЯЗЫКЕ «ДИВАНА» 
РУХИ БАГДАДИ 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Субстантивация – это  замена  материальной  действительности, 
материи  в  языке  на  признаки  и  качество материи,  переход  одних частей 
речи  в  разряд  других,  процесс,  который  в  языкознании  именуется  как 
переходный, другими словами, конверсия. Значимость проблемы замены 
одних частей речи другими по смыслу долгое время в языкознании носила 
спорный характер. В «Диване» субстантивация отразилась более всего на 
прилагательных, 
числительных, 
указательных 
местоимениях 
и 
причастиях,  реже  во  вспомогательных  частях  речи.  В  литературе  о 
языкознании  указывается  на  то,  что  субстантивация  прилагательных 
воспринимается  легче,  а  адвербиализация  гораздо  сложнее.  Основную 

---

Filologiya məsələləri, 2017 
 17
причину  объясняем  слабым  историческим  формированием  наречий,  их 
специфическими признаками и ограниченным словарным запасом. 
 
A.HAJIYEVA 
 
SUBSTANTIVIZED AND ADVERBIALIZED MORPFOLOGICAL 
UNITS IN THE LANGUAGE OF “DIVAN” BY RUHI BAGHDADI 
 
SUMMERY 
 
Substantivization is the process of substituting the signs or qualities 
which belong to things or matters in the languages, and the change of parts of 
speech which is called the transitional process in linguistics, in other words, it is 
also called conversion. The content of the problem concerning the substitution 
of parts of speech according to their meanings has been the matter of argument 
in linguistics for a long time. In “Divan” substantivization is mostly seen in 
adjectives, numerals, demonstrative pronouns and participles, but in fewer 
cases, it is found in secondary parts of speech. In linguistic literature much is 
written about substantivization of adjectives to be easy, but adverbialization of 
them is difficult. The real reason of it is mainly explained with historically weak 
formation of adverbs, their specific features and less vocabulary stock. 
 
Rəyçi:  filologiya elmləri doktoru, professor Roza Eyvazova 
      

---