Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

797

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN 

ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ ZAMAN MƏZMUNLU SÖZLƏRİN ROLU

 

 

İlkin QULİYEV 

Kafkas Universiteti, Türkiyə, Qars 

[e-mail] 

TÜRKİYƏ 

 

Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində zaman məzmunlu sözlər, onların dildə-

ki mövqeyi, struktur-semantik xüsusiyyətləri, söz yaradıcılığında və dilin lüğət tərkibinin 

zənginləşməsində rolu kimi məsələlər türkoloqlar tərəfindən yetərincə araşdırılmamışdır və bu 

səbəbdən gündəlik ünsiyyət tələbatının  əsas hissəsini təşkil edən zaman məzmunlu sözlərin 

leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi hələ  də aktual məsələ olaraq 

qalmaqdadır. 

Dilin lüğət tərkibi dilin dəyişməyə daha çox meyl edən bir hissəsidir. Digər dillərdə 

olduğu kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsi dilin daxili imkanları və başqa 

dillərdən alınma sözlər hesabına baş verir. Tarixi inkişaf prosesində bütün dillər bir-birilə 

qarşılıqlı  əlaqə  və münasibətdə inkişaf edir, zənginləşir. Dilin lüğət tərkibinin inkişafı, 

əslində, bütünlüklə dilin inkişafı deməkdir, hətta  əksər dillər lüğət tərkibindəki sözlərin 

çoxluğuna görə zəngin dil olaraq tarixə düşür.  

Azərbaycan dilində  işlənən zaman məzmunlu sözlərin böyük bir qismini ərəb, fars 

dillərindən, az qismini isə türk mənşəli və rus dili vasitəsilə latın dilindən sözlər təşkil edir. 

Orta əsrlərdə ərəblərin, XX əsrdə isə rusların Azərbaycanı öz hakimiyyəti altına salmasından 

sonra alınma sözlər Azərbaycan dilində çoxalmağa başlamışdır. Bir dildən başqa bir dilə 

sözlərin keçməsi prosesi yer üzündəki bütün dillərə xas olan bir prosesdir. Başqa dillərdən 

sözalma prosesi dilin lüğət tərkibini zənginləşdirən başlıca amil olaraq bu günün özündə belə 

fəal surətdə davam etməkdədir. Alınma sözlərin  əksəriyyəti Azərbaycan dilinin qanunlarına 

tabe edilmiş və onlardan istifadə yolu ilə xeyli miqdarda yeni söz yaradılmışdır.  

Alınma sözlərin  əksəriyyətinə Azərbaycan dilinin leksik şəkilçilərini artırmaqla yeni 

sözlər yaranır. Söz köklərinin alınma olmasına rəğmən, sözyaratma prosesi dilin öz qanunları 

əsasında getdiyi üçün bu yolla əmələ gələn sözlərin yaranması dilin daxili imkanları hesabına 

gerçəkləşmiş sayılır. 

Azərbaycan dilinin dörd cilddən ibarət izahlı lüğətində  təsbit etdiyimiz zaman məz-

munlu sözləri quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu olmaqla üç yerə ayır-

maq mümkündür. Biz məqaləmizdə  əsasən düzəltmə  və mürəkkəb quruluşlu zaman 

məzmunlu sözlərdən bəhs edəcəyik.  

Söz yaradıcılığında ən fəal üsul morfoloji yolla, yəni söz köklərinə şəkilçilərin əlavəsi 

ilə müəyyən məfhum ifadə edən yeni leksik vahidlər yaratmaqdır. Nitq hissələrinə aid 

olmaları baxımından zaman məzmunlu düzəltmə sözlər, əsasən, isim, sifət və zərflərdən, çox 

az sayda fellərdən ibarətdirlər. Zaman məzmunlu düzəltmə sözlər struktur-semantik 

xüsusiyyətlərinə görə iki yerə ayrılır: 

1. Leksik şəkilçi artırıldıqdan sonra zaman məzmunu qazanan sözlər (bunların sayı 

nisbətən azdır); məs.:  doğuluş, ezamiyyət, keçmiş, gələcək  və s. Belə sözlər bu və ya digər 

mənada birbaşa zaman vahidi sayılmasa da, məzmunundan hər hansı bir zaman dilimini 

göstərdiyi bəlli olur. 

2. Zaman məzmunlu sadə sözlərə leksik şəkilçi artırmaqla yaranan sözlər; məs.: tarix-

şünas, tarixçi, qışlaq, mövsümi, baharıstan, stajor, tətilçi, qədimi, çoxdankı, sonralar  və s. 

Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı prosesinin başqa bir qolunu da sintaktik-semantik 

üsulla söz yaradıcılığı  təşkil edir. Mürəkkəb  quruluşlu, yəni sintaktik üsulla əmələ  gələn 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

798

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

zaman məzmunlu sözləri tərkib hissələrinin birləşməsi üsuluna, tərəfləri təşkil edən sözlərin 

nitq hissələrinə mənsubluğuna, tərəflər arasında semantik quruluş cəhətdən təsnif edə bilərik. 

Bunlardan  ən məqsədəuyğunu zaman məzmunlu mürəkkəb sözlərin nitq hissələrinə 

mənsubluğuna görə bölünməsidir. Belə sözlərin tərkib hissələrindən biri və ya hər ikisi zaman 

məzmunlu sözdən ibarət olur, tərkib hissələr mənşəyinə görə fərqli ola bilir; məs.: gecəçiçəyi, 

bayramqurdu, saatqabı, çoxəsrlik, anbaan, aybaay və s. 

 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ SİNONİMLƏRİN FONOSEMANTİKASI 

 

Sahilə İBRAHİMOVA  

ADPU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Məlum olduğu kimi sinonimik paradiqma - yaxın və ya eynimənalı sözlərin bir qrupda 

cəmlənməsidir. Buna görə də sinonimlərlə fonosemantika arasında əlaqəni qurarkən identiklik 

və yaxınmənalılıq  əlamətlərini nəzərə almaq lazımdır. Amma yalnız leksik deyil, eyni 

zamanda fonetika baxımından bu əlamətlərə baxılmalıdır. Belə ki, əgər sinonimlik cərgəsini 

təşkil edən sözlərin müsbət, mənfi, neytral əlamətlərin fərqi 9% təşkil edirsə onda bu 

sinonimlər fonosemantik səviyyədə identiklik ifadə edir. 

Hər sinonim sözün məna çalarının təsviri üçün müsbət, mənfi və neytral səs əlamətləri 

faizlə hesablanmış, sonra isə sinonim cütlüyünün konnotativ əlamətlərinin fərqi qruplara görə 

təyin edilmişdir. Fərq dominant sinonim cütlüyü ilə müqayisə edilərək tapılmışdır. Belə ki, 

məhz dominantlıq sinonimlər üçün "hesablama nöqtəsi" təşkil edir. 

Riyazi statistikanın köməyi ilə sinonimlər arasında ən əhəmiyyətli fərq təyin olunur. 

Apardığımız təcrübədə sinonim sözlərin məna çalarlarını hesablamaq üçün ilk öncə 

sinonim cütlüklərdən ibarət cədvəllər hazırlanmışdır. Həmin cədvəldə sinonim sözlərin müs-

bət, mənfi, neytral xüsusiyyətlərinə aid ayrıca qrafalar ayrılmışdır. ADPU-nun müxtəlif 

fakültələrin tələbələrinə hazırlanan sorğu vərəqələri paylanılaraq hər bir xanaya uyğun qeyd-

lər aparmaları istənilmişdir. Tələbələrin sinonim sözlərin müsbət, mənfi, neytral əlamətlərinə 

qoyduğu + işarəsi əsasında cəm alınmış və faizlə hesablanmışdır. 

Hazırladığımız sorğu vərəqələri sinonim cütlüyünə daxil olan sözlərin hər birinin  ayrı-

ayrılıqda məna çalarlarının hansı kateqoriyaya aid olduğunu təyin etməklə yanaşı, həm də onla-

rın bu cütlüklər arasındakı fərqi də öyrənməyimizə yardım edir. Təcrübə üçün hazırladığımız bu 

metod sinonim cütlüklər üzərində statistik hesablamalar aparmağa da xidmət göstərir: 

 

№  

SİNONİMLƏR 

MÜSBƏT % 

Fərq 

(dominantla 

müqayisə də) 

MƏNFİ %

Fərq 

(dominantla 

müqayisədə)

NEYTRAL

% 

Fərq 

(dominantla 

müqayisədə)

1. 

Şən 

89 

 

8

 

3 

 

Şad 

87 

2%

6

2%

7 

4%

Xürrəm 

81 

8%

7

1%

12 

9%

2. 

Hündür 

50 

 

38

 

12 

 

Yüksək 

66 

16%

26

12%

8 

4%

Uca 

70 

20%

21

17%

9 

3%

Ali 

78 

28%

15

23%

7 

5%

3. 

Saxta 

85 

 

9

 

6 

 

Qəlp 

67 

18%

18

9%

15 

9%

Qondarma 

67 

18%

23

14%

10 

4%

 

---