Microsoft Word A. Haciyev verstka doc
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 7 Axısqa-Axılkələk ərazilərində hələ eramızdan yüz illər əvvəldən türk soyları məskunlaşmışlar, Koblıyan əraziləri də türklərin min illərlə yaşadığı tarixi torpaqlardır. Orta əsrlərdə də türklər buralarda hegemon toplum olmuşlar. Cənubi-qərbi Qafqazda daha dərin iz qoyan və Axısqa türklərinin əcdadları sayılan türk soyu isə buntürklərdir. Gürcü mənbələrində bun- türklər haqqında ən qədim məlumata VII əsrin ortalarında yazılmış «Moksevay Kartlisay»da rast gəlinir. Mənbədə buntürklərin («bun» – xas, öz, soy, nəsil, yerli anlamında) 28.000 ailə olduğu və onların Msxetdən qərbdə Kür boyu saldıqları Sarkine, Kaspi, Odzrax və Urbnisi şəhərlərində və ətraflarda yaşadığı, Gürcüstanda hökmranlıq etdikləri, hətta ölkəyə gəlmiş döyüşkən hunların da yalnız buntürklərin razılığı ilə, vergi ödəmək şərti ilə Koblıyan bölgəsində - Zanavda yerləşdiyi bildirilir (Источники грузинских летописей. Три хроники // СМОМПК. Тифлис, 1900, 28-ъи бурахылыш, с.1-5, 44; Еляъя дя бах: Леонти Мровели. Жизнь картлийских царей. М., 1979). 8 Altunqalanın qalıqları hələ də əvvəlki vəziyyətində qalır. Ümumən Axısqada tarixi abidələrin bərpası zamanı tarixilik qorunmalıdır. Axısqa qalası və Əhmədiyyə camesi bütövlükdə yüksək səviyyədə bərpa edilsə də bəzi məsələlər – camenin günbəzinin qızılı rəngə boyanması, sahəyə xaç şəkilli daşlar qoyulması, turizm maraqları baxımından müəyyən əlavə detalların əlavə edilməsi türk və bəzi gürcü alimlərinin narazılığını doğurub və hətta Türkiyə və Gürcüstanın dövlət başçıları səviyyəsində müzakirə edilib (http://www.svoboda.org/content/article/24951371.html).
9
maraqlı fakt da təsdiq edir: həmin dövrlərə aid gürcü mən- bələrində indiki Gürcüstan ərazisi «Kartveloba (Gürcüstan») və «Didi Turkoba» («Böyük Türküstan») adlı iki hissəyə bölünür! (Bax: Картлис Цховреба (История Грузии). Тбилиси, 1955, Т.1, с. 320; Ш.А.Месхиа. Дигорская битва. Тбилиси, 1974, с. 25; Н.Н.Шенгелия. Сельджуки и Грузия в XI веке. Тбилиси, 1968, с. 301; А. Юнусов. Месхетинские турки: дважды депортированный народ. Б., 2000, с. 34). 10 Posxov yaxınlığındakı Caksu qalasının adıyla tarixə düşmüş qıpçaq əsilli Axısqa Caksu atabəyləri sülaləsinin nəs- 73 lindən Feyzulla bəyin oğlu olan Osman Sərvər bəy 1886-cı ilin 20 avqustunda Axısqada anadan olmuşdur (anası dövrünün görkəmli ziyalısı, şərq dilləri mütəxəssisi Feyzixan oğlu Hüseyn Əfəndinin qızı Zeynəb xanımdır). Axısqalı Ömər Faiq Əfəndidən ilahiyyat və türk dili dərsi almış Osman Sərvər bəy 1904-cü ildə Tiflisdə real gimnaziyanı bitirmiş, Peterburqda, Almaniyanın Saksoniya vilayətində və Breslav universitetlərində mühəndislik, kənd təsərrüfatı və hüquq təhsili almışdır. 1917-ci ildə vətənə dönən Osman Sərvər bəy bütün həyatını milli mücadiləyə, siyasi və hərbi fəaliyyətə həsr etmişdir. Milli təşkilatlar, könüllülərdən iba- rət özünümüdafiə qüvvələri təşkil edən Osman bəy qədim atabəy nəslindən qalan şəxsi əmlakını, bütün var-dövlətini də xalq yolunda sərf etmişdir. Məhz Osman bəyin şücaəti, sərkərdəlik istedadı və təşkilatçılığı sayəsində Axısqa-İqdır bölgəsinin türk əhalisi rus, bolşevik, erməni qırğınlarından xilas olmuşdur. Geniş miqyaslı şəxsiyyət olan Osman bəy Bakı, xüsusən «Bakı İslam Xeyriyyə Cəmiyyəti», Milli Hökumət və Türkiyə rəsmiləri ilə əlaqələr yaratmışdır. Onun az saylı qüvvələrlə düşmən nizami orduları və quldur dəstələri üzərində qələbələri də hərb sənətinin nailiyyətlərindən hesab oluna bilər. 1918-ci ilin aprelində Axısqanı ingilislərə arxalanan erməni quldurlarından təmizləyən də Osman Sərvər Atabəy olmuşdur. Soydaşlarını soyqırımdan qurtarmaq məqsədilə Osman Sərvər bəyin yaratdığı Axısqa- Axılkələk Müsəlmanları Milli Şurası (Cənubi-qərbi Qafqaz əhalisinin haqlarını qoruma mərkəzi) 25 dekabr 1919-cu ildə Axısqanın muxtariyyətini elan edir. Sovetlərin gəlişiylə Türkiyəyə mühacirət edən Osman Sərvər Atabəy sonradan Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, 1924-cü ildə Ərdəhandan millət vəkili seçilmiş, mədən işlərində, elm sahəsində çalışmış Osman Sərvər bəy 1962-ci ildə nəvəsi Fey- zulla ilə birlikdə yol qəzasında həlak olur. Bu qəhrəman və zəki insanın adı Axısqa türkləri və ümumən türk dünyası tarixinə qızıl hərflərlə yazılmağa layiqdir. 11 Axısqa-Axılkələk mahalı ulu dağlar, sıx meşələr, dərin dərələr, bərəkətli vadilər, ovalar diyarıdır. Bu qədim mahal Kiçik Qafqazın iki dağ silsiləsinə – hazırda Mesxet və Cavaxet adlandırılan sıra dağlara sığınır. Uzunluğu 150 km-ə çatan, ən uca yüksəkliyi 2850 metr olan Axısqa-Əcərə (Mesxet) dağları yuxarı 74 Kür, Posxov, Çorox çayları hövzəsi boyunca uzanır. Axısqa dərəsi nisbətən geniş və açıq sahədir. Bu dərənin ətrafları meyvə bağları və meşəliklərdir. Axısqa dərəsi özü dəniz səviyyəsindən 800-1200 m. yüksəklikdə yerləşir. Eruşet, Arsian, Mesxet sıra dağlarının ətəklərinin qəhvəyi meşə torpaqlarında palıd, vələs, fısdıq ağacları bitir. Dəniz səviyyəsindən 1500 m-dən yuxarılarda isə enliyarpaqlı ağaclar ağ şam və şam meşələri ilə əvəzlənir. Daha yüksəklikdə, 1900-2200 m.-də geniş və zəngin alp çə- mənlikləri başlayır. Yüksək hündürlüyə baxmayaraq, burada əbədi qar və buzlaqlar yoxdur, yayda qar əriyir, gur subalp və alp çəmənliyi hər yanı tutur. Axısqa bölgəsinin iqlimi mülayim dəniz iqlimidir. Orta illik yağıntı 500-650 mm., yanvarın orta temperaturu mənfi 5-6 0 -dir, bəzənsə 20-26 0 -yə çatır. Axısqa dərəsində yay isti keçir, orta temperatur 20-21 0 olur. Koblıyan bölgəsi Axısqanın xüsusi təbii füsunkarlığı ilə seçilən dağlıq hissəsini əhatə edir. 12 Adıgünlü Ömər Əfəndi // «Ana yurdum» qəzeti, 1998, kasım, № 4. 13 Şərif Sultanov. O illərin ağır yaddaşı //«Sovet Gürcüs- tanı», 23 yanvar 1990-cı il. Qeyd edək ki, Azərbaycanın Saatlı raynunda məskunlaşmış adıgünlülərin qurduğu “Adıgün” qəsəbəsi ölkənin ən abad yaşayış məskənlərindən biri, sovet dövründə fəaliyyət göstərmiş Adıgün kolxozu isə ən qabaqcıl təsərrüfatlardan biri idi. 14 Zanav çərmüyünün mineral suyu hazırda “Zanavi” adı ilə istehsal olunur. Qeyd edək ki, Axısqa türklərində isti mineral bulaq bildirən “çərmük” (İ.Kazımovun çərmüyü “göl” kimi çevirməsi səhvdir – http://ahiska-az.narod. ru/ m025.htm) türk sözüdür və onun mənşəyinin ermənicə “cermuk”la bağlanması (Bax: Xəlil Əliyev. 40-cı otaqdakı tilsimlərin açarları. (Borçalı, Axışqa, Qazax toponimləri). “Elm”-2008, s.193) yanlışdır (bəzi mənbələrdə “çermik”in yunan mənşəli olması ehtimalı da özünü doğrultmur). Əslində, ermənilərin işlətdiyi “cermuk” sözü türk “çərmük” – “çermik” (isti mineral su, sulu yer, kutlu kaplıca) sözündən yaranıb: “Çermik: (Çer/Yer). Suyun toplandığı yer demektir. İddia edildiği gibi Ermenice değildir. Ermeniceye Türkçeden geçmiştir. Çer kökü Türkçede ve Moğolcada Yer ile il- gili anlamlar taşır” (Deniz Karakurt. Türk Söylence Sözlüğü.
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|