Microsoft Word A7fac794. tmp doc

 
 
 
 
Cədvəl 3 
Həll olan və həll olmayan süxurların bəzi xüsusiyyətləri 
Geoelektrik üsullar əlverişli şəraitdə çatlığın inkişa-fının 
ümumi qanunauyğunluqlarını izah etmək üçün həlledi-ci 
əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqat zamanı yer səthində ayrı – ayrı 
çatlar deyil, həm də elektromaqnit sahəsi hüdudunda yerləşən 
bütün çat sistemi öyrənilməlidir. Çatla süxur mas-sivlərinin 
fiziki xüsusiyyətlərini kəskin dəyişir. Bu halda aşağıdakı 
amilləri nəzərə almaq lazımdır: 
1) süxurların   həcminə        nisbətən    çatların    ümumi 
həcmi.  
Süxurlar 
Xüsusi elektrik 
müqaviməti , Om.m 
Uzununa və eninə seysmik 
dalğaların yayılma sürəti, 
km/san 
Sıxlıq 
q/sm
3 
1 2 
3  4 
həll olan: kar-
bonatlar  
10
2
–2
⋅10
4
2-5 2,2-3,0 
anhidrid və duz  
10
4
–10
6
4-6 2,1-3,0 
həll olmayan: 
gillər  
1-20 1,8-3 
2,0-2,7 
şistlər 10-10
4
2-4 2,1-2,6 
qum və qum-
daşı  
70-10
3
2-4 2,1-2,7 
püskürmə sü-
xurları 
30
⋅10
2
-10
3
4,5-6 2,5-3,4 

---

 
 44
  
 
Şəkil 8. Moskva çayı  dərəsində  dərinlik karstlarının 
öyrənilməsi  zamanı kompleks geofiziki tədqiqatların nəticələri: 
a) Çöl müşahidələrinin qrafiki:addımı 25 m-dən bir olan (t
25
) 
seysmik profilləmə, təbii elektrik sahəsinin qradiyentinin ölçülməsi 
AB 50 – 200 m (
ρ
k
-50 və 
ρ
k
-200) olan elektrik profillə-məsi;  
 b) Geoloji – geofiziki kəsiliş:  1 – qrunt sularının səviyyəsi;  2 
– xüsusi elektrik müqavimətinin qiyməti (ŞEZ məlumatlarına görə); 3 
– quyularda kompleks geofiziki tədqiqatlar (QGT) aparı-lan quyu; 4 – 
örtük çöküntüləri; 5 –qumlar, gilli qumlar; 6 – gillər, gilli qumlar; 7 – 
gilli qumlar, qumlu gillər; 8 – karbonat süxurları; 9 – çatlı karstlaşmış 
zona; 10 – karst boşluqları; 
c) 1 saylı quyuya görə QGT –nin nəticələri: QK, FM, QGT 
diaqramları, RZM-rezistivimetrik müşahidələrin nəticələri (quyuları 
duzlaşdırmaqla). 

---

 
 
 
 
 
Təbii ki, bu nisbət nə qədər böyük olarsa, massivin fiziki 
xüsusiyyətləri həmin süxur monolitləri ilə müqayisədə  kəskin 
fərqlənəcəkdir; 
2) çatların paylanması  və istiqamətinin təyini. Çatların 
nizamsız paylanması fiziki sahələrdə az təhrif olunur ki, onun 
da köməyi ilə tədqiqat aparılır; 
3) çatları dolduran maddənin xarakteri. Çatları dolduran 
maddələrdən  ən geniş yayılan hava, su, gil, qum, qırıntı 
materialları, kvars, kalsitdir. Çox hallarda müxtəlif mənşəli 
çatları dolduran maddələrin uzlaşması ilə rastlaşır-lar. Onların 
say nisbəti çat süxurlarının fiziki xüsusiyyət-lərinə  həlledici 
təsir göstərir. 
 
Çatlardakı suyun və havanın miqdarından asılı olaraq, 
müqavimət ya azalır, ya da artır. Ona görə də çat süxurları üçün 
müqavimətin yeraltı sular səviyyəsindən aşağı olması 
xarakterdir. Bununla belə, dərinlik artdıqca, yəni az çatlı 
süxurların inkişaf zonasına keçdikcə müqavimət artır. Digər 
tərəfdən, az dərinliklərdə rast gələn dördüncü dövr örtüyü və 
ana süxurların aşınan üst layı hesabına bir qədər də azalmış 
müqavimət müşahidə olunur. Nəticədə zondlama əyriləri daha 
mürəkkəb forma alır    (şək. 9). 
Beləliklə, yüksək çatlı süxurlarda yeraltı suların yatım 
dərinliyinin və açıq çatlılığın kəsildiyi səviyyənin təyini 
mümkündür. Bu halda zondlamanın daha xarakterik əyriləri 
müşahidə olunur (şək. 9). Şəkil 10 – da həmin rayonda, lakin  

---

 
 46
çat zonalarından kənarda aparılmış zondlamanın  əyrisi 
göstərilmişdir. Bu əyrilərin müqayisəsi göstərir ki, intensiv çat 
sahəsində yeraltı sular şaquli kəsilişdə yaxşı  əks olunan 
müqavimət minimumu ilə özünü biruzə verir. Çat süxurlarında 
yeraltı suların yatım dərinliyinin təyini yalnız o halda 
mümkündür ki, həmin süxurlar ya yer səthinə  çıxsın, ya da 
kifayət qalınlıqlı müasir çöküntülərlə  örtülmüş olsun. 
 
 
Şəkil 9. Çatlı süxurlar hüdudunda zondlama əyrisi: 1 – fərz 
edilən müqavimət  əyrisi; həqiqi müqavimətlər; 2 – aralarında gilcə 
olan  əhəngdaşı  qırıqları; 3 – çatlı, quru əhəngdaşları; 4 – su ilə 
doymuş çatlı əhəngdaşları;  interpretasiya məlumatlarına görə geoloji 
kəsilişlər; 5 – aralarında gilli qum olan əhəngdaşı qırıqları; 6 – çatlı, 
quru  əhəngdaşları; 7 – yeraltı su səviyyəsi; 8 – su ilə doymuş çatlı 
əhəngdaşları; 9 – korroziya bazisindən aşağıda yerləşən çatsız 
əhəngdaşları. 

---

 
 
 
 
 
Şəkil 10.  Çatsız süxurlar hüdudunda zondlama əyrisi: 1 – əhəng 
daşlarının gilli ellyuvisi; 2 – zəif çatlı əhəng daşları 
 
Yeraltı su səviyyəsindən aşağıda süxurların öyrənilməsini 
təmin edən paylanmadan istifadə edildiyi hal üçün ayrı – ayrı 
çat zonaları profil və  xəritələrdə müqavimət minimumları ilə 
göstərilir. Yeraltı su səviyyəsindən yuxarıda yatan çat üçün 
paylanmadan istifadə edildikdə, çatlı zonalar müqavimətin ya 
minimumları, ya maksimum-ları ilə ayrılır. Sonuncular yeraltı 
suların dərin yatımında, dördüncü dövr örtüyünün cüzi 
qalınlığında və kifayət qədər açıq çatlılıqda müşahidə olunur. 
Belə  vəziyyət iqlimi quru olan vilayətlər üçün xarakterikdir  
(şək.11). 
Sulu çatlı zonalar çatlılığın və elektrik müqavimətinin 
yüksək olduğu yerlərdə gil hissəciklərinin miqdarının azalması 
ilə və deməli, bu zonaların və ətraf monolit süxurların elektrik 
müqavimətlərindəki fərqin azalması ilə sulu çatlı süxurların  

---