Microsoft Word Ali Rza Xelefli enson23
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
45 rin, emosiyaların ideya ilə bağlı tərəflərini V.Q.Belinski çox böyük məharət- lə göstərir. Şairin mənəvi aləmində bu əsas tərəflərin bir-birilə qarşılıqlı mü- nasibətlərini açmaqla, müəllifin əsas məqsədə doğru hərəkətini aydınlaşdı- rır. V.Q.Belinskinin fikrinə istinad edək: "Beləliklə, hər bir poetik əsər pafosun məhsulu olmalıdır, pafosla dolu olmalıdır. Pafos nəzərə alınmazsa, şairi əlinə qələm almağa nə vadar etdiyinin və ona bəzən çox böyük əsər başlamağa, bu əsəri qurtarmağa nəyin qüvvə və imkan verdiyini anlamaq olmaz. Buna görə də "bu əsərdə ideya vardır, bunda isə ideya yoxdur" təbiri o qədər də düz və müəyyən deyidir. Bunun əvəzinə "bu əsərin pafosu nədən ibarətdir?" yaxud, "bu əsərdə pafos var, onda isə yoxdur" təbiri daha müəyyən və dürüst olar. Çünki bir çoxları ideyanı bədii əsərdən başqa hər yerdə ideya ola bilən və bu əsərdə görmək istədikləri, lakin əslində, sadəcə olaraq, nəsihətçilikdən ibarət olan bir şeyi ideya kimi qəbul edirlər ki, bu şey də yoxsul formanın baxyalanması, şəlpə-şültəsi ilə birtəhər örtüldüyünə baxmayaraq, yenə də bütün çılpaqlığı ilə meydana çıxır. Pafos tamamilə başqa bir şeydir. Hər cür estetik duyğudan tamamilə məhrum olmaq lazımdır ki, soyuq, cansız bir əsərdə pafos artırasan, çünki belə əsərdə yağ suya necə qarışırsa, ideya ilə forma da eləcə bir- ləşmiş olur və ya qara parça üzərində ağ sapla köklənmiş tikişə bənzəyir". 1 Göründüyü kimi, Belinski pafosu əsəri canlandıran, əsərə ruh verən, onu daha oxunaqlı edən bir əlamət kimi qavrayır. H.İsaxanlının "Ziyarət" poemasında həsrət motivlərinin yandırıcı cizgiləri keçmişin xatırlandığı an- larda Yaddaş Sahibinin yaşadığı hisslər sözə çevrildikcə emosiyaları artırır, hisslərə, həyəcanlara çevrilir, oxucunu səfərbər edir. Onun köksünü qabar- dır. Başqa sözlə, oxucunun yaddaşını təzələyir, oxucunun özünün oxşar duyğularını tərpədib oyadır, silkələyir, ona indiyə qədər yadına salmadığı, düşüncələrində təzələmədiyi duyğuları xatırladır. Təbii ki, bu əsər, bu hiss- lər, duyğular, bu əlamətlər yoxdursa, onda əsər də cansız və soyuq olacaq- dır. Belə məqamlarda Belinskinin qeyd etdiyi kimi, əsərin mahiyyəti ilə uy- ğun gəlməyən, mənanı tamamlamayan, mənanı qabartmayan emosiyalar (tənqidçinin anlamında pafos) əsərdən kənar bir hiss olaraq qalacaqdır. Və onun heç bir təsiri də müşahidə edilməyəcək. Emosiyaların təsir gücünü 1 V.Q.Belinski."Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında". Bakı, 1954. s.96 46 yaxşı anlamaq və onun mənanı tamamladığını daha yaxşı başa düşmək üçün Yaddaş Sahibini "Ziyarət"ə aparan yolları dəqiq və düzgün müşahidə etmək lazımdır. Dədə Camal "Ziyarət"ə aparan yolları daha çox reallıqda görür. Onun nəzərinə görə və həm də çox doğru müşahidəsinə görə, əsəri yaradan əsas səbəb həyatla bağlıdır. Kökü həyatla bağlı olmayan əsər öz oxucusuna da təsir edə bilməz. Və yəqin ki, Dədə Camalın qeyd etdiyi kimi, həyatdan gələn təsir olmasaydı, heç "Ziyarət" də baş tutmazdı. "H.İsaxanlının "Ziyarət"i yazmasını şərtləndirən əsas səbəbdən başla- yaq. Onun Xəzər Universitetinin rektoru vəzifəsində, ictimai fəaliy- yətdə gərgin çalışdığını hamı yaxşı bilir. Bununla birlikdə tez-tez xa- rici ölkələrdə ezamiyyətdə olur. Kəndimizə (Borçalının Qarayazı böl- gəsinin Kosalı kəndinə) yalnız hərdən, imkan olanda gedə bilir. Doğ- ma kəndinə gələndə sanki arzuladığı bir ziyarətgaha qovuşur. Bu ziya- rətgahla bağlı yaddaşı yenə oyanır, xəyal dünyasında əziz xatirəsi ye- nidən canlanır" 1 . Beləliklə, "Ziyarət"i yaradan səbəblər nə qədər tarixlə, keçmişlə bağlı- dırsa, bir o qədər də Yaddaş Sahibinin bugünkü həyatı ilə bağlıdır. Keçmiş nə qədər mənaya və məqsədə xidmət edirsə, bugünkü həyat bir o qədər emo- siyalara (tənqidçinin anlamında pafosa) qol-qanad verir. Hər bir müəllifin emosiyaları, duyğuları fərdi olduğu kimi, hər bir müəllifin yaratdığı əsərin də özünəxas, fərdi cəhətləri var. Bu, Yaddaş Sahibinin portretində daha ay- dın, qabarıq duyulur. Biz burada H.İsaxanlının bir müəllif olaraq yaradıcılıq aləminin emosional çalarlarını nə qədər müşahidə ediriksə, elə bir o qədər də əsərin əsas qəhrəmanının daxili aləmini görə bilirik. Belinski fikrinə davam edir: "Böyük şairin yaratdığı əsərlər nə qədər çox və nə qədər müxtəlif olsa da, onların hər birinin həyatı, buna görə də öz pafosu vardır. Bununla bərabər, şairin bütün yaradıcılıq aləmi, onun bütün poetik fəaliyyəti də vahid bir pafosa malikdir ki, ayrı-ayrı əsərlərdəki pafosun bu vahid pafosa münasibəti hissənin tama olan münasibətidir, əsas ideyanın bir rəngi, onun başqa bir şəklidir, onun saysız-hesabsız cəhətlərindən bi- ridir" 2 . 1 C.Mustafayev."Ata ocağı". "Xəzər Xəbər" jurnalı, 2010 Noyabr , № 290, s.26. 2 V.Q.Belinski."Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında". Bakı, 1954, s. 97. 47 Zənnimizcə, burada bir şərtiliyi nəzərə almaq lazımdır. Belinskinin ya- radıcılığında pafos anlayışı şairin hisslərini, duyğularını, başqa sözlə, emo- siyalarını ifadə etdiyini... Görünür, Belinskinin vaxtında emosiya anlayışı daha çox pafos mahiyyəti ilə ifadə olunub. Yaxud bu ifadələrin mənaları o qədər yaxın olub ki, biri digərini asanlıqla əvəzləyib. H.İsaxanlının "Ziya- rət"ində də əslində, şairin duyğulanmaları, Yaddaş Sahibinin keçmişə qayıt- maq ağrıları elə onun emosiyaları ilə, hisslərilə görünür. Və bunun özü də "Ziyarət"in mahiyyətini daha qabarıq verməyə xidmət edir. Artıq dünyada tanınan bir alim kimi, sözü sevilən bir şair kimi, gur işığı ilə ətrafa nikbinlik, xoş əhval gətirən bir ziyalı kimi Yaddaş Sahibi yurda qayıtmaqla sanki keç- mişə gəlir və o keçmişin özünü oyatmaq, o keçmişi yaddaşlarda bərpa etmək məqsədi daşıyır. Onun kövrək aləmi özünün uşaqlığına qayıtmaqla bahəm, həmin uşaqlıqda qoyub gəldiyi zamanın özünü bütün əlvan çalarları ilə göz- lərimizin önündə canlandırır: Mən qapıya yetişəndə Qarşılardı nənəm özü. Qucaqlayıb öpüşəndə Nur saçardı qəmər üzü. Sinəsinə döyə-döyə, "Atam-anam sənsən" deyə, Dönə-dönə yalvarardı, Mələkmisal lütfü vardı. Burada biz kədərli bir hekayətin başlandığını hiss edirik. Ancaq məqsəd yalnız kədərli hekayəti yazmaq deyil, müəllifin məqsədi ötüb-keçmiş, az qa- la yaddaşdan itməkdə olan mənəvi gücü qaytarmaq, bərpa etməkdir. Tarixi- siyasi kataklizmlərlə dağılmış enerjini bir yerə toplamaq, insana güc verən əsas mənbələri aşkarlamaqdır. Hələ vaxtilə F.Köçərli də şairin əsas missiya- sından danışanda bu məsələyə xüsusi diqqət verirdi. Akademik Bəkir Nəbi- yev qeyd edir ki, F.Köçərli elə bir meyara əsaslanır ki, bu meyar yalnız bir müəllifə aid deyil. Bütün digər müəlliflərin də yaradıcılığına münasibəti əks etdirməkdədir. Beləliklə, F.Köçərlinin fikirləri indiki məqamda bizim də qə- naətlərimizin tam doğru olduğunu təsdiq edir: "Həqiqi şairin bir vəzifəsi mənanı yetirməkdədir. Çünki hər bir qis- səvü hekayətin ruhu onun içində olan məna və məzmundur. Nə qədər Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|