Microsoft Word aliyeva nigar docx
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 Ə gər ölkənin iqtisadi imkanları varsa və aparılan siyasət gəlirlərin ədalətlə bölüşülməsinə və sosial proqramların həyata keçirilməsinə xidmət edirsə, bu halda həmin ölkənin vətəndaşları sağlam və savadlı olmalıdırlar. Davamlı insan inkişafını qiymətləndirmək üçün bir neçə əmsal qəbul edilmişdir. Onlardan ən ümumiləşdirilmişi nsan nkişafı Əmsalıdır ( Ə). nsan nkişaf Əmsalı ölkə, onun ayrıca bölgələri və yaxud bir qrup ölkələr üçün hesablanır. nsan nkişaf Əmsalı ölkə əhalisinin bir hissəsi üçün, məsələn, qaçqın və köçkünlər, ayrıca etnik, yaxud irqi və dini qruplar üçün də hesablana bilər. Əmsalın hesablanaması zamanı sağlamlıq, təhsil və iqtisadi göstəricilər nəzərə alınır. Sağlamlıq göstəricisi kimi uzunömürlülük və bir yaşına qədər olan körpələr arasında ölüm halları nəzərə alınır. qtisadi imkanları olan və bu imkanları insan rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş siyasəti həyata keçirən ölkələrdə ömür uzun, uşaq ölümü isə aşağı səviyyədə olmalıdır. Dərc edilmiş məlumatlara ə sasən orta ömür bəzi Afrika və Asiya ölkələrində 40 ildən bir qədər çox olduğu halda, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə bu rəqəm 2 dəfəyə qədər artıq ola bilir. Belə ölkələrə Yaponiya, Şimali Avropa ölkələri, ABŞ, Kanada aiddir. Azərbaycan Respublikasında orta ömür müddəti 71,9 və bu göstərici kifayət dərəcədə yüksəkdir. Lakin Azərbaycanda mövcud olan ənənəvi uzunömürlülük, aparılan iqtisadi və sosial islahatlar bu göstəricinin artması üçün şərait yaradır. Uşaq ölümünə gəldikdə isə dünyada hər 1000 doğulmuş uşaqdan ölənlərin sayı 4-dən (Norveç) – 190 arasında (bəzi Afrika ölkələri) dəyişə bilər. Davamlı insan inkişafını səciyyələndirən sağlamlıq ilə əlaqədar olan digər ilkin tibbi xidmətlərə əli çatışmayan əhalidir. Təəssüf ki, dünyada bu kateqoriyaya aid olan əhaliyə bəzi ölkələrdə rast gəlinir. Bu göstərici adətən inkişafda yoxsulluğun səviyyəsinin müəyyən edilməsi zamanı nəzərə alınır. Davamlı və insana yönəldilmiş inkişafın qiymətləndirilməsində və idarə edilməsində istifadə olunan təhsil göstəriciləri biliyə əsaslanan tərəqqinin ən vacib amillərindən biri kimi nsan nkişafı Əmsalının hesablanmasında 2 təhsil
29 göstəricisi nəzərə alınır. Birincisi ölkə vətəndaşlarının orta hesabla neçə illik təhsilə malik olmasıdır. kincisi isə 6-23 yaşlı əhalinin neçə faizinin təhsil aldığını bildirir. Bu iki göstəricinin əsasında xüsisi düsturla təhsil əmsalı hesablanır. Bilik və onun əsasını təşkil edən təhsilin davamlı inkişafın vacib olması tələblərin diqqətinə çatdırılır. Bilik və bacarığın şəxsi karyera qurmaqda mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi tələbələrlə müzakirə edilir və bu yolla onların yeni bilik almaq üçün motivasiyası artırılır. Davamlı inkişafın daimi yeniləşən biliklərlə əlaqəsini və asılığını nəzərə alaraq, son illərdə fasiləsiz təhsilin əhəmiyyəti artmaqdadır. Lakin hazırda fasiləsiz təhsili səciyyələndirən kəmiyyət vahidi təklif edilməyib. Bu səbəbdən bu göstərici nsan nkişaf Əmsalının hesablanmasında istifadə olunmasa da, bu prosesin qiymətləndirilməsində istifadə oluna bilər. Təhsil ilə əlaqədar davamlı insan inkişafının qiymətləndirilməsində savadsızlıq göstəriciləri də vardır ki, onlar əsasən yoxsulluğun səviyyəsini müəyyən edərkən nəzərə alınır. Müasir təsnifata görə 2 növ savadsızlıqdır ki, hər hansı fərdin yazıb-oxuya bilməməsini səciyyələndirir. Qəbul olunmuş təsnifata görə ümumi savadsızlıqla yanaşı funksional savadsızlıq anlayışı da mövcuddur. Bu zaman funksional savadı olmayan fərdlər müəyyən yazılı mətnləri oxuya bilsələr də bəzi hallarda onun mahiyyətini dərk etməkdə çətinlik çəkir və yazılı təlimatlardan istifadə edə bilmirlər. Funksional savadın olub-olmaması xüsusi beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş testlər vasitəsi ilə müəyyən edilir. Təhsil alan dövrdə tədris edilən fənlərə diqqət yetirilmədiyi halda ali təhsil alması barəsində sənədi olanlar arasında da funksional savadı aşağı olanlara rast gəlmək olur. Bunlara peşə mətnlərini tam dərk etməyən və tədris aldığı sahədə düzgün mütəxəssis qərarı qəbul edə bilməyənlər aiddir. Belə şəxslərin ciddi layihələrdən və müvafiq peşəkarlıq tələb edən fəaliyyətdən kənarlaşdırılması adətən attestasiya vasitəsi ilə həyata keçirilir.
30 nsan nkişaf Əmsalının hesablanması zamanı istifadə olunan ən əsas iqtisadi göstərici ölkədə adam başına düşən gəlirin miqdarıdır. Bu, adətən, adambaşına ümumi daxili məhsul (ÜDM) kimi göstərilir. Ölkələr arasında müqayisə aparmaq və olan fərqləri müəyyən etmək üçün beynəlxalq təcrübədə bu gəlirlərin bütün ölkələr üçün ABŞ dollarında göstərilməsi qəbul olunub. Lakin, məlum olduğu kimi, müxtəlif ölkələrdə dolların alıcılıq qabiliyyəti müxtəlifdir. Məsələn, orta hesabla bəzi Afrika və Asiya ölkələrində bir ABŞ dollarına başa gələn hansısa mal və ya xidmət Şərqi Avropada təxminən 4 dollara, ABŞ-da 15 dollara, Qərbi Avropada isə 20 dollara başa gəlir. Şübhəsiz ki, belə bir şəraitdə müxtəlif ölkələrdə mövcud olan adambaşına düşən gəlirlər müqayisə edilə bilməz. Bu ziddiyəti aradan qaldırmaq üçün Dünya Bank tərəfindən dünya üzrə xüsusi tədqiqatlar aparılır. Belə tədqiqatlar zamanı müxtəlif ölkələrdə 300-dən çox ərzaq və sənaye mallarının, xidmətlərin qiymətləri müqayisə edilir. Belə müqayisələr hər il və yaxud 2-3 ildən bir aparılır. Tədqiqatlar nəticəsində hər ölkə üçün alıcılıq qabiliyyətini nəzərə alan xüsusi əmsal müəyyən edilir. Bu əmsal alıcılıq qabiliyyətini əks etdirir və Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti (AQP) adlandırılır. Bu ə msalın istifadəsi ilə hər ölkə üçün real adambaşına gəlir müəyyən edilir. Müvafiq informasiya mənbələrində bu məlumat “adambaşına gəlir ABŞ dolları və AQP nəzərə almaqla” verilir. Bundan sonra ölkələr arasında müqayisələr aparmaq üçün real imkanlar yaranır. nsan inkişafına aid hər hansı əmsalın hesablanması zamanı gəlirlərin səviyyəsi ancaq AQP nəzərə alınmaqla aparılır. kinci geniş istifadə olunan iqtisadi göstərici yoxsulluq həddindən aşağı yaşayan əhalinin faizidir. Bu göstərici adətən yoxsulluğun səviyyəsini müəyyən edərkən istifadə olunur. Beləliklə, sadalanan sağlamlıq, təhsil və gəlir göstəriciləri əsasında insan inkişafını səciyyələndirən müxtəlif əmsallar hesablanır. Bu göstəricilər inkişaf prosesinin planlaşdırılması və davamlı idarə edilməsi üçün vacib amildir. nsan nkişafı Əmsalı ilə yanaşı davamlı inkişafı səciyyələndirən bir sıra digər əmsallar da müəyyən edilir. Onların hesablanması müxtəlif yollarla həyata keçirilsə də,
Yüklə 0,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|