Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
178 Yelin (külək) digər ünsürlərdən əsas fərqi onun birbaşa hərəkətlə bağlılığıdır. Bu hərəkət yeli yerindən oynatdıqdan sonra o, sərhəd tanımır, «laməkan» olur. Elə bu sərhədsizlik, «lamə- kanlıq» ona ən qədim cağlarda Tanrı statusu qazandırmışdır. «Əski inamlarda yel, ya özü Tanrıdır, ya da dünyanı idarə eləyən tərəfindən göndərilən qüdrətli bir antropomorfdur. O, lazım olanda insanları əzizləyir, onlara kömək edir, qəzəblənəndə isə adamları cəzalandırır» (23, 30). Dörd səmavi kitabda da (Zəbur, Tövrat, İncil, Quran) yel ilahi- ləşdirilir, müqəddəs obraz kimi təsvir olunur. Sonuncu müqəddəs səma kitabı olan Quranda isə yel Allahın mərhəmət və cəza vasitəsi hesab edilir. Bu məqamında, «Avesta»nın küləyə münasibətini xatırlatmaq gərəkli olardı. «Avesta» etiqadına görə, «Yelin gücü Hörmüzün gücüdür. Yel Hörmüzdən güc alıb, dünyaya ayaq açmışdır». Yuxarıda dediklərimiz əski təfəkkürün dəyərlərini təsdiqləyir. Müqəddəs səmavi kitablarda da yelin (küləyin) tanrılarla (Göylərlə) bağlı olduğu bir daha vurğulanır. Qədim türklərin təfəkküründə yel Tanrı statusu qazanmışdır. Yelin Tanrı möhtəşəmliyinə yüksəlməsi onu xalqın yaratdığı şifahi ədəbi nümunə və mərasimlərdə əbədiləşdirmişdir. Yelin ilahiləşdirilməsi xalq düşüncəsinin məhsulu olan əfsanə, rəvayət, mif, nəğmə, mərasim və s. folklor janrında qorunub saxlanılıb. Yelin (küləyin) təbiət proseslərində, insanın həyat və məişə- tində əvəzsiz əhəmiyyəti vardır. Yetişdirdiyi məhsulu xırmanda döymüş zəhmətkeş insan taxılı, saman və küləşdən təmizləmək üçün Tanrıdan yel (külək) diləyir: A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl baba. Taxılımız yerdə qaldı, Yaxamız əldə qaldı. 179 A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl baba. Xalqımızın yellə (küləklə) bağlı min illər ərzində düzüb- qoşduğu bəzi ədəbi nümunələrə, ötəri də olsa, diqqət yetirək. «Xırman sovrulandan sonra ilk buğda götürənin oğlu olar», «Yel çərşənbəsi gecəsi söyüd ağacının altında gedib niyyət elə və Yel babanı çağır. Əgər Yel baba sənin səsini eşidib əssə və söyüdün budaqlarını torpağa toxundursa, diləyin yerinə yetər». (inanclar), Əl ilə tutmaq olmaz, Göz ilə görmək olmaz. (Yel) Hər yan ələk-vələkdir, İşi tamam kələkdir. Dəyirmana can verər, Xırmana da gərəkdir. (Yel) (tapmaca) «Yel əsməyincə, yarpaq tərpənməz», «Yel apardığın qaytarmaz». (atalar sözü) Yel əsdi yurdum üstə, Toz düşdü qurdun üstə. Yurd üçün baş qoyanı, Sən bizim eldən istə. (bayatı) Tufan qopar, yel ağlar, Çaylar daşar, sel ağlar Qəriblikdə ölənin Yasın tutar, el ağlar (ağı) Xalqımızın empirik təfəkkürünə görə, ilin sonuncu çərşənbəsi torpaq çərşənbəsidir. Bu inamda bulunan xalq son dərəcə haqlıdır. 180 Təbiətin digər komponentlərinə nisbətən torpaq qış yuxusundan gec oyanır. Torpaq planetin ən böyük və zəruri komponentidir. Digər komponentlər torpağın üstündə yerləşir və onun qoynunda intişar tapır. Torpağın oyanışı ilə ilin təzələnməsi əyaniləşir. Digər üç ünsürün (su, od, yel) dirçəlişi ilin təzələnməsini hələ tam ortaya qoya bilmir. Torpağın oyanışı bütövlükdə təbiəti cana-qana gətirir. Bu səbəbdən xalq bu çərşənbəyə «İlaxır çərşənbə», «Torpaq çərşənbəsi», «Yer çərşənbəsi» deyibdir. Torpağa gəlmiş hərarət suda və havada duyulur. Donmuş torpağın canı-qanı isinir. Dir- çəlmiş torpaq şumlanır, əkin hazırlanır. Torpağın oyanmasına insanlar daha çox sevinir. Əcdadlarımız inanıblar ki, torpağın dirçəlişi suya, oda və yelə daha çox hərarət bəxş edibdir. Xalqın bu inamı onun mifik düşüncəsində əbədiləşdirilmişdir. Özündən əvvəlki gerçək mənəvi sərvətləri mənimsəmiş «Aves- ta»da torpağa münasibətdə varislik hissi qorunub saxlanılmışdır. «Avesta»da torpaq canlı varlıq kini təqdim olunur. Torpaq insanın ilkin yaradıcısı –ana bətni kimi təsvir və təsəvvür olunubdur. «Avesta» inamına görə, şər allahı Əhrimən Qayomardı öldürür. Qayomardın sol qabırğasından iki damcı tər torpağa düşür. Bu damcılardan kol-revac göyərib qalxır. Doqquzuncu ayda kollarda düyməciklər əmələ gəlir və birləşir. Bunlardan ilk insanlar yaranır. 50 il müddətində ilk kişi və qadın bir-birlərinə toxunmadan ömür edirlər. 50 ildən sonra şər təmsilçisi Əhrimən qoca kişi görkəmində onlara yaxınlaşıb, meyvə yeməyə və cinsi münasibətdə olmağa tamahlandırır. Bundan sonra dünyaya yeni insan gəlir. Mahiyyətcə bu mifə yaxın olan digər bir mifdə göstərilir ki, Qayomard ölümdən əvvəl torpağa toxum qoyur. Həmin toxum 40 il günəş işığında qalandan sonra ondan revac kolları əmələ gəlir. Bu kollar insan formasına düşürlər. Maşya və Maşyana insanların ilk əcdadları olublar (77). Bu miflərdən görünür ki, torpaq bəşərin ilkin rüşeymini canlandıran, dirildən bir varlıq kimi dərk olunubdur. Ölüm-dirim 181 dualizmi həyatın və bəşərin yaranması və inkişafıdır. Qayomard ölməsə, insan nəsli yaranmazdı. Təbiət ölməsə, yenidən dirilə bilməz. «Avesta»da dilə gələn torpaq insanlara buyurur ki, ondan hər vasitə ilə istifadə etsinlər, ona əmək sərf edib, ondan layiqincə faydalansınlar. Torpaq insanoğluna müraciət edərək deyir ki, ey insan, sən məndən ikiəlli yapışıb, məni layiqincə becərsən, mən yorulmaq bilmədən sənin üçün istədiyin neməti yaradaram, sənə bol ruzi, bol məhsul verərəm. Əgər belə etməsən, torpaq üzərində əməyin olmasa, dilənçilərə qarışıb özgələr qapısında boyun bükə- cəksən. Sənin qiymətin zəngin evlərin tullantısı olacaqdır (77, 89). Sonuncu çərşənbə sayılan torpaq çərşənbəsi digər çərşənbələr- dən fərqli olaraq daha təntənəli keçirilir. Axırıncı çərşənbə özü- nəməxsus ayin və mərasimləri ilə digər çərşənbələri geridə qoyur. Soyuqdan-şaxtadan olmazın əzab-əziyyətini görmüş, məşəqqətini çəkmiş insan qışı yola saldığına sevinir, sevincini-şadlığını bayram səviyyəsinə qaldırır. Bir çox regionlarda ilaxır çərşənbənin təntə- nəsi Novruzu belə üstələyir. Bu çərşənbə mərasimləri sübh tezdən bulağa, çaya getməklə başlayır. İnsanlar bulaq başına, çay kənarına gələr, oradan su götürər, suyun üstündən atlanar, dərdini, arzusunu suya danışar və sudan dilək diləyərlər. Axır çərşənbənin gecə mərasimləri də dəbdəbəli keçirilir. Ton- qallar çatılır, od üstündən tullanılır, uşaqlar qohum-qonşuya üz tutur, evlərə torba atılır, qız-qadınlar qulaq falına çıxırlar. Axır çər- şənbədə evlərdə şam yandırılır, xonça düzəldilir. El-obada cama- atın gur yaşadığı yerlərdə yumurta döyüşdürülür, digər xalq oyun- ları keçirilir. İnsanlar məişətdə və təsərrüfatlarda köklü yeniliklər edirlər. Qız qadınlar ev-eşikdə təmizlik işlərinə başlayar. Ev-eşik silinib təmizlənər, yorğan-döşək gün altına atılar, ev-eşikdə nə varsa suya çəkilər, qapı-baca açıq qoyular, evin havası dəyişilər. Kişilər də həyət-bacadə əsaslı işə başlayar. Bağ-bağat, həyət- bacaya əl gəzdirərlər, səliqə-sahmana salınar. Bağ-bağatda ağac- ların qol-budağı budanar, artıq nə varsa yandırılar, ağacların dibi Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|